Хажытмаа Кашпык-оол – эң-не хүндүткелдиг херээженнерниң бирээзи — ийи дакпыр Маадыр ие. Баштайгы Маадыр ие атты аңаа ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң 1964 чылдың май 7-де үндүрген Чарлыын езугаар тывыскан. Ында Брежнев биле Георгадзе ат салган. Ийиги Маадыр ие атты Тыва Республиканың 2009 чылдың август 14-те Чарлыы-биле ынчангы Чазак Даргазы Ш. Кара-оол тывыскан. Ынчангаш Хажытмаа Тараачыновна Россияның база Тываның Маадыр иези. Баштайгы Маадыр ие атты алган соонда, мугур 50 чыл болганда, ийигизин алган.
Ийи дакпыр Маадыр ие Хажытмаа Кашпык-оолдуң 9 кады төрээни – Лагба Тараачын биле Шавырааның уруглары бо: Чыргал Мөңгүн-оол (Өктек-оол) Тараачынович, Комбу-Сүрүң Долума Тараачыновна, Делег Өшкү-Саар Тараачыновна, Комбуй Ооржак Чээнекейович, Доржу Кара-оол Тараачынович, Шыйла Уржутмаа Тараачыновна, Кашпык-оол Хажытмаа Тараачыновна, Лагба Калдар-оол Тараачынович, Лагба Доржатмаа Тараачыновна. Бо улус-биле кады Доржу Дембирел биле Суглукмаа (Кара-Күскениң авазы) угбашкыларның ада-иези Чиңмит биле Хорлуу Саттар, оларның дуңмазы Эне-Бижи биле Тас Монгуштар — он ажыг өг-бүле хөй өл-чаш ажы-төлү, мал-маганы-биле 1941 чылда Өвүрнүң Бора-Шай, Саглыдан бээр ийи ай дургузунда көжүп келгеш, Берт-Дагның суму даргазы Чооду Күнзек биле Суглукмаа сугнуң Шивээлиг-Хем оруунга турган өө-биле август төнчүзүнде каттыжа бергеннер.
1941 чылда ССРЭ-ге Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн, күзүн ажыдар чаа школа тудуу база түлүктээн, фронтуга дузаламчы, бүгү-ниити шериг өөредилгези база калбарган. Мындыг бачым болгаш дүвүренчиг үеде Өвүрден көжүп келген он ажыг өг-бүлелерге турлаг-хонаш, кыштаг тывары, тус черниң чонунуң чер-чуртун «эжелээри» суму даргазы Чооду Күнзекке белен эвес айтырыг болган. Ынчалза-даа ол өг-бүлелер чаа черге соок бетинде кыштаг үндезилеп, кажаа-хораа тудуп, сиген база от-ыяш белеткеп четтигипкеннер. Ындыг шалыпчы, кызымаа-биле, кижизии-биле олар чоннуң хүндүткелин чаалап алганнар. Оларның иштинден тус черниң чону-биле хан төрел болуп, эң баштай өг-бүле туткан кижи Хажытмаа Тараачыновна ол.
Көжүп келген өг-бүлелерден берт-дагжыларның баштайгы кенни болгаш чеңгези болган Хажытмаа уругларының ачазы Хавыяа Эңгеевич-биле кады 12 ажы-төлдүг болганнар: Сагаан, Оржуймаа, Сарыг-оол, Оюмаа, Саша, Солаан, Слава, Семен, Сергей, Гена, Света, Миша. Оларның шуптузу тускай эртемниг, аразында Дээди Хурал депутады, шериг албанының полковниги, медицина эртемнериниң кандидады дээш кым-даа бар. Оларның уругларын, ол уругларның ажы-төлүн, оон-даа бичиилерин санаары кырган-авага берге турган. Немецтээр, турктаар, кыдаттаар, англилээр ол хамык салгалдар Германия, Швейцария, Кыдат, Турция дээш каяа-даа эртем чедип алган.
Хажытмаа Тараачыновна боду 1925 чылдың апрель 15-те Өвүрнүң Саглы-Бажында Сай-Орук деп кыштагга төрүттүнген. Ачазы Ооржак Лагба Кара-оол (Кара-Дарга) Копту тулчуушкунунуң болгаш Бора-Шай үймээнин базарының киржикчизи, арбан даргалап чораан идепкейжи. Хажытмаа база ачазының идепкейжизин дөзээн болгаш, сумунуң аныяктар үүрүн удуртуп, дасык даргалап, фронтуга дузаламчы чыырынга киржип турган. Боду 5 инекти, 2 аътты, 10 хойну дузаламчыга берген, 25 хол-хавын даарап чоруткан. Ол аразында ополчен өөредилгези дээш база олурбас. Кара боолаар, ыштыг хорандан, агаар халдаашкынындан камгаланыр, противогазтыг маңнажыр, хаактаар, дүне походтаар өөредилгени эрткен.
Кулак бай, лама, хам, эрги шагның артынчылары болгаш өске-даа чылдагааннардан улус кызагдаар политиктиг репрессиялардан чайлаар орук чок. Он ажыг өг-бүлениң Бора-Шайдан (Боршоо) Берт-Дагже хары угда көжүп келгени база-ла ындыг репрессияның уржуу. Ооң уламындан Кашпык-оолдарның аныяк өг-бүлезин колхозка киирбээн. Чүге дээрге Кашпык-оолдуң кырган-ачазы Дакпа чаңгы эрге-дужаал эдилеп чораан. Ынчангаш олар Балгазынче көжер, ында колхозка кирер ужурга таварышканнар. А колхозка олар хой малдааш, шаңнал-макталга, алдар-хүндүге чедир, пенсия үнгүже ажылдааннар.
Он үш төлдүң авазы боор
Хажытмаа деп угбалыг мен.
Оглун, кызын өстүрүп каан,
Хавыяа деп честелиг мен.
Ийи дакпыр Маадыр ие
Иженирин ам-даа салбаан.
Имилеме чаштарының
Иштин-хырнын бодавышаан.
Өвүр, Тес-Хем уктуг олар
Өгленишкеш, Таңды ашкан.
Балгазынга бажың туткаш,
Баяан байлаа – ажы-төлү.
Хажытмааның мага-бодун
Хая-даштан чонуп кагза!
Чүве кылып билбес болгаш,
Шүлүүмнү-ле тураскааттым.
Чооду КАРА-КҮСКЕ,
Тываның улустуң чогаалчызы, хоочун журналист.
Фото-чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №88 2024 чылдың ноябрь 16