Хар-назыны улгадып, кырый бээрге, кижи амытан чайгаар-ла чашкы шаанда ойнап өскен чер-чуртун, ынчангы эш-өөрүн сактыр боор чүве деп улгады берген кырганнарывыстың чугаазын бо-ла дыңнаар бис. Ак-Туругнуң Суг-Бажы, Кара-Суг, Онааккы, Сарыг-Хөлчүк ынчаар чырык көрүп төрүттүнген оолдарлыг аваларывыстың чер-чурту Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик кожууннар боор, амыдырал-чуртталганың аайы-биле олар Чаа-Хөл кожуунга кээп чурттап, амыдырал тудуп, хөй ажы-төлдү бодарадып өстүргеннери ол.
Бай-Тайгадан үнген Бегзи Каадыр-оолдуң база Чөөн-Хемчиктен чоруткан бистиң ававыс Чадаана бети Сарыг-Хөлчүк арттың турлаг-хонаштардан ыңай: Чаа-Хөлдүң аржаан суглуг, ховар казымал байлактарлыг, шээр, бода мал долган, тайга-таңдылыг: монгуштар, түлүштер аймаанга куда-дой болуп, чон аразынга аас-кежиктиг чурттап чораан ада-иелеривисти бо-ла сактып, аравыста чугаалажы-даа бээр бис.
Кырган-авам баштаан бо үш кижи, чаңгыс черге чыглып хөөрежи бергенде каткы-иткизи-даа аажок, хөнекте шайы төнгүжеге чедир хөөрежирлер. Ачавыс даштыыртан кирип келгеш: «А богда, бо кадайларның чугаа-соодунуң төнмес-батпас деп чүвезин, даштын анай-хураган, мал-маганыңар көрүңер!» – дээш, бо-ла кончуттунар болгай. Ачавыс черле шириин кижи. Ол хамаанчок, чыл санаашкынының түңнелин үндүрүп турар үеде, төптен келген даргалар мурнунга, клубка болган бүгү чоннуң хуралынга ажылынга харыысалга чок даргаларның, санакчыларның «ынча-мынча шээр-бода мал саны деп» — «дидирлээн» отчёдун тода эвес дээрзин шүгүмчүлээн. Ону хыналда-ревизия келгеш, бадыткаан болгай. Контораның бухгалтерия ажылдакчыларынга шыңгыы сагындырыг берип, бирээзин ажылындан хостаан-даа.
Каадыр-оолдан бичиизи, Смирнов дээр бистен ийи хар бичии оол-биле кыштагда тей кырындан иелээн дарганнаар-бызаңнаар даайывыстың кылып бергени, ол үениң аът шанаа-биле дөмей, ийи талазында чалгынныг бичии ыяш шанак-биле тей кырындан бадып чуңгулаар бис. Тей адаа чоогада бода мал кире бээр куй бар. Ында ыт төрүп алган дээрзин билир-ле болгай бис. А богда, күжүр дуңмам шанаан башкарып албас. Уг-биле баткаш, куйнуң барык аксынга аңдарлыр аңдарлырда, доңгайып кээп дүшкенин, тей кырындан көрдүм. Ыт куйдан үнгеш, кырында-ла барды! Ужазында алгы чүвүрүнүң дүвүнден алгаш, ол-бо силгий-ле берди! Алгы-кышкы-даа аажок. Оглунуң алгызын өгде авазы дыңнап кааш, халып-ла үнген. Тейниң адаккы ужунда ыт чанында оглунуң арны-бажы көзүлбес куруг хар. Алгырарга, аксында долу хар, карак-кулаа-даа көзүлбес. Оолдуң авазының алгы-кышкызынга-ла боор, оолду мүн-не черде салыпкан, олче көрүп тур. Ытче көре-көре, оглунуң чүвүрүнүң хончузун бадыра аарак дорзуктааш, дегийт-ле ужазын бакылап, арты-иштин көргеш, ийи адыжын кожа туткаш, хаваанга үстүрүп, тейлеп, менче көргеш: «Бээр бадып кел. Ындыңда шанааң ап ал! Шанакты кааптар эвес». Бага-ай-ла барып ап алдым. Кышкы өшкү кежи чүвүрүнүң ажыын көрүп, шыйбак чок болганывыска тейлевес аргажок. Ооң соонда бодап чоруурумга, чаш оолдарлыг ие ыт база угаан-медерелдиг-дир дээрзин угаап билген мен.
Бай-Тайгадан, Чөөн-Хемчиктен амыдыралдың аайы-биле үнген ийи кадайның оглу, кызы айның чаазында, хүннүң экизинде амыдырал тудуп, хөй оолдарлыг, кыстарлыг, уйнуктарлыг, салгалдарлыг бооп кады чурттааш, үези кээрге, кижи амытанның сөөлгү оруу — өске оранче чораандан бээр элээн үе эрткени бо. Оларның соон истээр ажы-төлү, салгалдары чүгле Тывада эвес, Россияның кайы-даа булуңнарында ажыл-агыйның кандыг-даа адырларында ажылдап, чурттап, өзүп, немежип чоруурлары бо. ОМ-МА-НИ-ПАДМЕ ХУМ!
Маадыр-оол АРТАА.
“Шын” №91 2023 чылдың ноябрь 29