ЧОГААЛЧЫНЫҢ ОРУК ДЕМДЕГЛЕЛИ
Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Уланчызы. Эгези № 63, 65, 67,70 «Шында»).
Көдээ ажыл-агый Сингапурда барык чок. Аъш-чем продуктуларын өске чурттардан садып ап турар. Чижээ, эътти — Австралиядан, Шри Ланкадан, кызыл-тасты — Таиландыдан, ристи — Мурнуу Кореядан, Индиядан...
Сингапур кончуг бай күрүне, ынчалза-даа угаан-бодал талазы-биле кончуг ядыы чурт. Бети дизе, бир дугаар чорааш, чаа карак-биле ынчаар көрген мен. Сингапурда чаңгыс-даа театр чок. Ядыы-ядамык-даа бол, ооңар Индияда эңдерик болгай. Индия чылда 700 хире янзы-бүрү, улуг-биче кинофильмнерни үндүрүп турар. Сингапурда ындыг эвес, кинотеатрларга-даа, телевизорларга-даа америк «боевиктерден», чанагаш эгечелерден өске көргүзер чүвези чок.
Чогаалчылар Сингапурда чок. Он шаа ындыг дергүлүг бижээчилер бар-даа болза, оларда ёзулуг чогаалдар эвээш. Ном үндүрер черлер элдеп-эзин рекламалар, чарлалдар, секс-журналдар-биле кызыгаарланган.
Мынчап кээрге, бистиң, совет чогаалчыларның, Сингапурга кылыпкы дег онза херээвис чок болган. Ынчангаш ону бараан-сараан сонуургаан чамдык сонуургакпайлар дег чүгүртүр көргеш, чорупкан бис.
ХАРААЧЫГАЙ УЯЗЫ ЧИГЕН СИЛЕР БЕ?
Самолетка ужуп хөөн калган чүве-ле болгай. Сингапурдан Малайзияже үнеривисте, автобустуг чоруур деп медээ дыңнааш, дыка-ла амыраан бис. Адактың соонда мага хандыр дыштаныр-дыр бис. Ындыг болду-даа.
Чаңчыл ёзугаар эртен эрте үнүптүвүс. Сериин автобус. Сирлеш дивес кылаң орук. Соңганың бир ийинде — көк океан, өске талазында — ногаан джунгли. Чаңгыс-чаңгыс кылдыр олургулап алгаш, хөлестеп, ам-на дыштанып чор бис. Удуп чоруур-даа кижи бар, кандыг-бир ханы бодалда алыскан орар-даа кижи бар.
Сингапур биле Малайзияның кызыгаарынга келдивис. Ёзу барымдаалаан бичии хыналдалар соонда оруувус улап чоруптувус.
Удатпаанда ийи океанның аразында келдивис. Индий болгаш Оожум. Оларның узуну он шаа километр, дооразы он шаа метр, кижи кылып каан хензиг чал аңгылап чытты. Ооң кырын дургаар орук чазап каан, удур-дедир шуушкан машиналар чүгле каржып эртеринге өй. Орта туруп алгаш, кожа салып каан ийи коошпага дег, ийи океанга хары угда эштип болур.
Малайзияның девискээринге чурум-чыскаалдыг кылдыр тарып каан пальмаларлыг шөлдер көстүп эгеледи. База бир солун чүве даглар Индияга Гималайның бараанын чүгле самолеттан көрген бис, оон ыңай аңаа-даа, Сингапурга-даа чүгле алаактарлыг оргу шөлдер чаттылып чоруткан боор чораан. Ам, Тывага ышкаш, кадыр-кадыр дөш-дөвүнчүктер-даа, ээр-дагыр оруктар-даа көрдүвүс.
Орук ийинде пальмалар анаа эвес үнүштер болду. Оон үс үндүрүп алыр, ынчангаш үстүг пальмалар дээр. Малайзияның база бир байлаа.
Малайзияның девискээри 330 муң кв. км. Тываныындан бичии-ле улуг. Ында 13 млн ажыг кижи чурттап турар. Найысылалы — Куала-Лумпур. Чартык млн хире чурттакчылыг. Малайзияның чонунуң 45 хуузу малайлар, олар тываларга хөлчок дөмей, узун эвес дурт-сынныг, тырың мага-боттуг кижилер чораан. Херээжен чону, ылаңгыя кыстары кончуг чараш, чүвүрлерлиг, национал шокар хөйлеңнерлиг, диштери ак хар-ла, чайнаар. Малайзияга улусту көөрге, элдеп, Тывада бир-ле кижиге дөмей боор чорду. Ындыг таварылгада, кижиниң чүрээ шимирт дээр, тура дүжер. Кыдаттар көвей, чоннуң база 45 хуузу.
Малайзияга бистиң чолаачывыс малай, гидивис кыдат кижи болду. Аныяк кыдат эрниң адын Чон дээр. Мен тургаш: "Бис кыдаттарны эки билир бис, Тывада ам-даа бар" – деп чугааладым.
Ону сонуургааш, Чон менден айтырды:
— Силер кыдат дылдың мандарин деп диалектизинге чугаалаар силер бе?
Мен каттыргаш, баштактандым:
— Мандарин-даа, апельсин-даа диалект билбес мен.
Тамара Григорьевна ол дораан Чонга англи дылче очулдуруп берди. Чон база баштак билир кижи чорду, аажок каттырды. Оон-на эгелээш, Чон-биле хөлчок чоокшулажы берген мен. Эртенниң-не мендилежир, кежээниң-не байырлажыр, ол-бо имнежип чугаалажыр. Сөөлүнде илерээни чүл дээр болза, кыдат дылдың мандарин деп диалектизинге бай кижилер кояаргап чугаалажыр чүве бооп-тур.
Малайзия, Сингапурга четпес боордан, бай чурт. Ооң кол байлаа үстүг пальма, алдын, нефть-даа эвес, каучук болгаш олово.
Совет Эвилели биле Малайзияның аразында дипломаттыг харылзаа бар, ындыг кончуг ханы эвес. Сингапур-даа, Малайзия-даа бисче студентилер өөредип чорутпайн турар. Туристер база чок.
Бистиң чуртувус Малайзиядан олово биле каучук садып ап турар чорду. Бистен ол тракторларны, чемишчидилгени сөөртүп ап турар.
Борта каучук деп резина үндүрүп алыр ыяш дугайында онзалап чугаалаза артык эвес. Угунда Малайзияга каучук ыяжы чок турган, ону Мурнуу Америкадан XIX векте эккелген. Ам каучук Малайзияның экономиказының кол черин ээлей берген, экспорттуң 50 хуузу апарган.
Каучук, бисте болза, шарлан дег ыяш. Уннарын, чулуун алыр дээн хадың дег, тиглендир кескилээш, адаанга стакан хевирлиг савалар салгылап каар. Хире-хире болгаш-ла, ону улуг саваже кудуп ап турар.
Каучук ыяжы мугур үжен чыл дургузунда чулук бээр. Ооң соонда ону одалгага ажыглаар. Кыраан-даа болза, бир каучук ыяжын кескен кижи, үш аныяк ыяшты ыяап-ла олуртур хүлээлгелиг. Ол чуртта чурум ындыг. Чүү дээр боор, чараш чаңчыл!
Малайзияга бир-ле дугаарында Малаккага кирдивис. Амгы үениң чараш хоорайы, ону 1911 чылда португалдар үндезилээн.
Орта бисти хүндүлеп, биске тускай белеткээн орус борщ-биле чемгердилер. Оон ыңай малайларның национал чеми болур хараачыгай уязы чидивис. Ол чоннуң, биске болза, изиг хан ышкаш, ынак чеми-дир.
— Хараачыгай уязы чиген силер бе? — деп, малайлар бистен айтыргаш, үргүлчү хүлүмзүрүп турдулар.
Бис чүгле эгиннеривис кыскылаардан өске чүнү-даа тыппаан бис.
Хараачыгай уязын, бистиинде ышкаш, сигенден азы малгаштан кылган деп бодай бербеңер. Малайзияда хараачыгайлар уязын пальмалар, каучук ыяштар дээн ышкаш үнүштерниң чигирзиг чулуктарындан, сааттарындан, чуктарында чалымнар тиглеринге тудар. Ону узун хендирлер-биле багланып алгаш дүжүрер кончуг берге, айыылдыг ажыл дээр чораан. Хараачыгай уялары Малайзияда аажок үнелиг чем болгаш эм. Ооң-биле чүгле хүндүлүг аалчыларны чемгерер.
Малаккага 140 чыл назылыг буддий хүрээге чордувус. Барык-ла алдын-биле каастаан. База кызыл-даван кирдивис. Дөңгүр баштыг ламалар судур номчаан орлар. Чулалар бурулаан. Кижилер төөрек октааш, ооң дүшкен аайы-биле судур аштыргаш, кижи дег улуг хола бурганга тейлеп, саң салып эртип турдулар.
Ол хүрээниң чанында даштында тоолдар маадырларын хевээр кылгылап каан пагода бар чорду. Ону төөгү талазы-биле өөредилге номнарынга мурнунда-ла көрген болдум.
Малакканың кудумчуларында бижик машиназы каккан кижилер бо-ла көстүр. Эптиг столда олурупкан, ана шаккылаар чүве. Эрткен-дүшкен улусче-даа сагыш салбас, карактары парлап орар материалының сөзүнде кадалып калган машиназынче-даа көрбес, ону чүгле холдары каңгырадып орар. Улус ажылдары хап, хөлезиленген кижилер-дир.
Малакканың ортузунда хемде хемелер эндерик. Ынчангаш ону Малакканың Венециязы дээр. Италияда Венеция хоорайга база чораан мен, ооң кудумчулары шупту суг, чүгле хеме-биле аргыжар.
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23