Ийи океанның чажыды

ЧОГААЛЧЫНЫҢ ОРУК ДЕМДЕГЛЕЛИ
Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Төнчүзү. Эгези № 63, 65, 67,70, 72 «Шында»)
Оон Малаккадан Оожум океанның эриин дургаар хапкан бис. Хоорай кыдыгларынга-даа, көдээ суурларга-даа, джунглиде-даа бажыңнарны даңгаар-ла адагаштар кырында туткулаанын эскердивис. Илерээни чүл дээрге, малайларның бажың-балгат тудар национал архитектуразы ындыг улус болду. Черле ынчаш, национал чон бүрүзүнүң оран-савазы чүгле бодунга таарышкан тускай хевирлиг болур болгай. Чижээлээрге, моолдар, тывалар, алтайлар, казахтар көшкүн болгаш, өглерлиг. Цыганнар терге кырынга чурттап чорааннар. Щвейцарлар шелье дээр ийи каът бажыңныг болур чораан, үстүнге улус чурттаар, адаанга мал-маган турар.

Малайларның бажыңнарының «буттарлыг» апарганы төөгүлүг чүве-дир. Чүге дизе малайлар аңчылар (джунглиде чурттап турар) болгаш балыкчылар (далай эриинде чурттап турар) деп ийи бөлүкке чарлыр. Аңчылар пар, арзылаң дээн ышкаш араатан аңнардан камгаланыр дээш бажыңнарын бедик адагаштар баштарынга тудуп алыр, а балыкчылар далай суунуң көдүрлүп келиринден кичээнгеш база ындыг. Ол байдал барза-барза, национал архитектураже шилчип, сайзырап чоруй барган.

Ийи ажыг неделяда барык-ла дыштанмаан бис. Могап-туруп-даа келген бис. Малайзияга келгеш, бичии дыш ап алыр аргалыг болган бис.
Дүъш соонда Оожум океан эриинде Диксон деп бичии порт суурга доктаадывыс. Ыржым болгаш шыпшың деп чүвези аажок. Дүүрээзинниг кудумчулар, хөй каът бажыңнар, имилеве машиналар, чивеңнешкен оттар чок. Ногаан ыяштар аразында чаңгыс каът ыяш бажыңнар. Чааскаан дыка улуг өрээлге чыдып алдым. Каас гостиницаларга бодаарга бөдүүнү хөлчок, хана өттүр чугаа-соот безин дыңналып турар.

Бисти Малайзияның найысылалы Куала-Лумпурдан Совет элчин чериниң ийиги секретары Г. И. Жижин уткуп келди. Чолдак шортылыг, шокар хөйлеңниг, даштыкы машиналыг. Кадайы биле бичии оглун эдертип алган. Ындыг улуг ажылдакчы кижи ырыктааштыг чедип келирге, чаңчыкпаан кижиге баштай эпчогу кончуг чораан.
Чемненип алган дораан чанывыста далайже маңнажыпкан бис. Эштип, хүнге дөгеленип, бак кеживис дүжүп тур бис. Ырак-узак орук-чирикти уттупкаш ракушкалар чыып, чылыг сугга эштип, элезинниг сыык эрикке үңгеп-союп, чаржып сывыртажып, чаштар ышкаш таалап мага хандывыс.

Даартазында сыгыр даң бажындан база-ла эштип эгелээн бис. Далай дүвү куруг-ла ракушка чер чораан. Бутту көдүрерге-ле, салаалар аразынга туттунуп кээр.

Ол черниң улузу кедип чораан хеви-биле олчаан эштир улус чорду. Эрлер чүвүр, хөйлеңи-биле, херээженнер юбказы азы джинсизи-биле хевээр сугже мөң дижир. Чүге ындыын айтырарывыска, бирээде, чанагаштанырындан ыядыр улус болду; ийиде, кара кештиг болгаш, хүнге дадыгар хөңнү чок. Ынчангаш кудумчуларга, садыгларга болгаш өске-даа хөй-ниити черлеринге өл хептиг кижилерни эпти көрүп болур, ында кижи кайгаар чүве чок.

Диксон деп ат меңээ чоок болгаш тааланчыг болду. Улуг-Хемимни сактып шаг болдум. Чүге дээрге Енисейниң Соңгу Доштуг океанче кирген аксында база Диксон деп порт бар болгай. Ылгалы-ла ол — бо Диксонда изиг, бистиң Диксонда, соок, доштуг.

Дүъш соонда аъттангаш, кежээ кайгамчык чараш хоорай Куала-Лумпурга чеде бердивис. Кудумчулары арыг, машиналар хөй, бажыңнары 30—40 каът. Оон бедик бажың тутпас, чери чиндиңнээш.
Бир дугаарында-ла каучуктан резина кылып турар бүдүрүлге черинге чордувус. Ооң соонда оловодан янзы-бүрү сувенирлер кылыр мастерскаяга бардывыс. Кыдат садыгга база кирдивис. Джинси, хөйлең, юбка, платье дээн чергелиг барааннарның өртээ кедергей аар. Чүге дээрге оларны шокарлап каастаарын садып алыкчының чагыын ёзугаар хол-биле чуруп, парлап кылыр. Дараазында янзы-бүрү курт-кымыскаяктардан сувенирлер кылыр черге база чордувус. Оларны туткаш, кадыргаш, шил пластмасс иштинге суккаш, каасталгаларга ажыглаар чораан.

Малайзияга чоруп тургаш, ол улустуң төрээн черин камнап билирин магадаан бис. Джунгли ортузу-биле чоруткан оруктан лицензия чокка он метр ырап болбас. Тускай чөпшээрел чокка черлик чаан байтыгай, хензиг курт безин өлүрери хоруглуг. Бир ыяш кезип алыр ужурга таварышкан кижи ооң орнунга үш чаш шетти олуртур ужурлуг дээрзин үстүнде чугаалаан бис.

Оруктарга чоруп тургаш, джунглиже бакылап көөрүн оралдашкан бис. Тропиктиг арга-арыгның сырыйындан, өл-шыктан тускай идик-хеп чокта болдунмас чорду.

Бир хүн Куала-Лумпурнуң чанында дагда куйга чордувус. Ынаар чада көдүрлүп чоруткан, беш чүс хире тепкииштиг дээр чораан. Сарбашкыннар, попугайлар имилеве.

Бүдүн даг ишти хос чораан. Куйнуң бедии чүс метр хире бар. Дүндүүнде дээр көстүп турар улуг үт бар. Чаашкын суу дамдылаан.
Куй иштинде бурганнар салгылап каан. Улус тейлеп, чүдүп, чажыг чажып турар чораан. Судур номчаан ламалар база бар.
Индияга, Сингапурга, Малайзияга чоруп тургаш, билип алган чүүлдеривисти, кылган ажылывысты чугаалаштывыс. Бо аян-чорук биске ажыктыг болган деп чаңгыс түңнелди кылдывыс.

Ажылывыс доозулган. Ам даарта Төрээн чуртувусче — Совет Социалистиг Республикаларның Эвилелинче ужуп чанар бис. Өөрүшкүвүсте кызыгаар чок. Сактырывыска, даштыкыга бүдүн чыл-даа болган хире болдувус. Чаныксаарывыс аажок.

Гостиницага чедип келгеш, удуп чадап кагдым. Даң агарып келгиже көрүп чыттым. Даарта чанарын бодап кээрге, уйгу келбестээри дам баар чораан.

МОСКВА, КАЙДА СЕН?

Даартазында, декабрь 22-де, аэропортка чедип келгеш, бодувустуң мөңгүн согун дег самоледувусту көрүп кааш, өрү шуражып, бот-боттарывысты куспактажып, кандыг-ла-бир өндүр чаагай херек кылып каан дег амырап турдувус. Төрээн чуртунче чанар деп чорук ындыг өөрүнчүг боор чораан.

Самолетче кирерде кылашташпадывыс. Метрода эскалатор ышкаш, шимчээр орукка туруптарывыска, элээн болгаш, самолетче киире берди.

Пассажирлер хөй эвес. Самолеттуң экипажындан бир ужудукчу чедип келгеш, биске онзалап байыр чедирди. Бисти, совет чогаалчыларны, хүндүлүг пассажирлерге хүлээп алганын дыңнаткаш, «Аэрофлот» ажылдакчыларының эмблемалыг сумкаларын бистиң кижи бүрүзүнге тураскаал кылдыр берди.

Агаарга алды шак хире ужуткаш, Пакистанның Карачи хоорайга кээп хондувус. Автобус дилеп алгаш, хоорайны чаңгыс шак дургузунда-даа бол эргип көөр бодаан бис. Чүс катап дыңнаарының орнунга, чаңгыс катап көргени дээре дижир. Күзээнивис, хайлыг, бүтпеди. Пакистан эрге-чагырга черлери «коммунизмниң кызыл суртаалчыларынга» хоорай байтыгай вокзалче безин кирерин чөпшээревээн деп дыңнаттылар. Та чүү бооп турган чүве, изиг-чарда самолетка ийи шак олуруп келген .бис. Хирези, экипаж ынаар чугаалажып-ла турар. Иллюминаторлардан көөрүвүске, самолетту долгандыр карабиннерлиг солдаттар турар чораан. Адак соонда бисти салыпкан, Москва, кайы сен дээш кылыйтыпкан бис.

Ам-на чымчак сандайга эптештир олуруп алгаш, ол-бо көргүледим. Кижи бүрүзү бодунуң бодалынче дүлнү берген олургулады. Михаил Владимов, сайты Сергеи боор, «Крокодил» журналын ажып алган олур. Игорь Минуткону көөрүмге, ам узун чүвүрлүг болду.

Карачи биле Москва аразы 6000 км. Узун орукка хөйнү-ле бодап ордум: даштыкыже бо аян-чоруктан чүнү чедип алган мен?

Совет Төрээн чуртумнуң улуг чаагайын ийинден көрүп, база катап магададым. Ындыг чер кайда-даа чок. Орта чоргаарланмас аргам чок.
Бистиң Төрээн чуртувуста бүгү ажыл-херек план ёзугаар дең-дески чоруп турар магалыг-дыр. Совет кижилер даартагы хүн дээш кажан-даа мөгүдевес. Ажыл бисти кезээде манап турар. Аңаа шуут-ла чаңчыгып калган, эскербес-тир бис. Даштыкы чурттарга ажыл оскунары өлүм-биле дөмей.

Совет кижилерниң кадыы дээш бүгү күрүне сагыш салып турар. Акша чок болза, даштыкыга аараан ажыың чок. Сени халас кым-даа эмневес.
Бистиң бир эскербес чүвевис бар — уругларывыстың келир үези дээш бичии-даа сагыш човавас-тыр бис. Оларны күрүне халас өөредип, кижизидип турар.

База бир, бичии чижек — акша-шалыңывысты ам-даа чөп ажыглап, шын чарыгдап билбес-тир бис. Анаа-ла чашканнап кааптар. Шуптувус ындыг эвес-даа бол, ындыг кижилер кайы көвей. Даштыкыда улус көпеек караан кончуг-ла үнелээр боор-дур.

Аъш-чемни черле камнавас-тыр бис. Кудумчуларга бүдүн-бүдүн булочкаларны октапкан чыткылаар. Хөй-ниитиниң чемненилге черлеринге аъш-чемни артыкка ап, төтчеглээр-дир бис. Столдар кырынга чивээн чемнер чыткылап каар. Делегейде кызыгаар чок чүве кайда боор, далай-даа болза эриктиг.

Чөөн чүк улузу арага ишпес. Кудага-даа, хөөржүдүлгеге-даа. Чээрби ажыг хонукта ынча дүк-түмен улустардан чаңгыс-даа эзирик кижи көрбээн мен.

Төрээн черивисти, бойдузувусту, арга-ыяжывысты, арыг суувусту камнавас-тыр бис. Даштыкыда базым чер бүрүзү, пактам суг бүрүзү онча-санныг.

Даштыкыга чоруп чорааш, кижиниң Төрээн чуртунга ынакшылы улам күштелир чорду.

Москвага даң бажында ужуп келген бис. Башты сергедир шаап турар соок, эргим, төрээн агаарывыс. Изиг ораннарга дээр чавыс, ышкам болур чо- раан. Москвага дүжеримге, дээр дораан-на бедий берди, тынарга делгем, хостуг.

Вокзалга келгеш, дораан-на кышкы хептеривисче маңнаштывыс. Мен Наталья Карпова-биле кады бардым. Бистиң ийи тонувус чаңгыс шоодайга чээрби ажыг хонук чыткан болгай. Оларны ап турувуста,

Наталья Ивановна мени чаа-ла шакты:
— Мынча хонуктарда, биске бодаарга, бистиң ийи тонувус дыка-ла найыралдашканнар боор...

Мээң аян-чоруумга хамаарыштыр ийи океанның чажыды бо-ла-дыр...

«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30