ЧОГААЛЧЫНЫҢ ОРУК ДЕМДЕГЛЕЛИ
Кызыл-Эник КУДАЖЫ
Варанасиге орай дүне келген бис, ынчангаш чүнү-даа көөр арга чок болдувус. Изиг-чарга могаан улус дораан удуй берген бис. Мен чүнү-даа бодаар чай алынмаан мен.
Эртенинде (ынчан декабрь 13-түң хүнү турган) программа көөр дээш холлга кылаштап келдим. Ону очулдурукчувус Тамара Георгиевна эртениң-не бижээш азып каар турган.
Программа адаанда бижикти номчупкаш, арным изиш диди: төрүттүнген хүнүм-биле меңээ изиг байыр чедирген болду. Херек кырында ындыг чаагай хүндүткел манаваан мен, мээң төрүттүнген хүнүмнү кым сактып чоруур деп бодаан мен.
Оон эртенги чемге чедип келиримге, удуртукчувус С.И. Шуртаков меңээ байыр чедиргеш, бокал долу пепси-кола деп суксун көдүргеш, мээң кадыым дээш ишти. Өске эш-өөрүмден кым кефир, кым сүттүг шай (индийлер шайны сүттеп ижер), кым кофе, кым доштуг суг көдүрүп турду. Харын солун чүве чораан. Ижер дээр чүве болза, холодильниктерде арага-ла көвей — чүүл-бүрү сорттарлыг, элдеп-эзин шилдерлиг. Индияга чоруп турган үевисте бистен кым-даа арагага дегбээн. Чүге дээрге чөөн чүк улузу арага ишпес улус-тур, ындыг чон аразынга кым эзирик көстүр боор, ыянчыг-даа ыйнаан.
Чамдык эштер мени баштактанып-даа турдулар:
— Төрүттүнген хүнүңнү өжегээр будданың төрээн чурту Варанасиге демдеглээр деп бодап алганың ол-дур.
Мен тургаш:
— Мен буддист эвес, коммунист кижи мен — дидим.
Дөгеревис чогаалчылар болганывыста, базым санында шүлүктеп чораан бис — хүрээ-даа, музей-даа киргенде, кандыг-бир солун чүүл-даа көргенде, оон туржук могап-турупканывыста-даа. Ол чорук бисти хей-аът киирип чораан. Бо удаада база ындыг болду. Меңээ тураскааткан шүлүктерин Наталья Карпова, Вера Панченко, Леонид Жуховицкий суглар номчугулады. Меңээ белекчигеш база сөңнедилер. Хары черге чорааш, эш-өөрүнден ындыг чылыг-чымчак, оюн-баштак сөстер дыңнаарга солун-даа, өөрүнчүг-даа чораан.
Варанасиге Ганг хемге хемеледивис, хөй хүрээлер, садыг-наймаа көрдүвүс. Ол черниң университединге чордувус. Делиде Дж. Неру аттыг университеттен улуг, 25 муң студент өөренип турар. Бистиң дээди школавыстан ылгалдыг чүүл база бар, ында медицина сестраларының факультеди бар чорду. Индияда медицинаның ортумак звенозунуң ажылдакчылары база ыяап-ла дээди эртемниг 6олур чорду.
Университеттиң музейинде пальма чөвүрээзинде эрте-бурунгу индий дылда бижиглелдерни көрдүвүс. Ону чара бижиири болгаш чурукка тырттырары хоруглуг. Угааның чеже хире шыдаар болдур, ынчаны чүгле шээжилеп ап болур сен.
Хүндүс. Бенгал шенекке ужуп келдивис. Индий океанга эштип турдувус. Чымчак элезин. Оожум чалгыг. Онза-ла-дыр!
Мында чылыг 35 градус. Ону бо черниң улузу соок дээр, ынчангаш далайга эжинмес. Оон ыңай суг сериидей бээрге, акулалар эрикче чоокшулап келир, олар база айыылдыг. Бис далай тереңинче ханылавайн, сыык черге карбанып, харын-даа үңгеп, магалыг дыштандывыс.
Кыска дыштың соонда XIII векте туттунган бүгү делегейге сураглыг 24 дугуйлар кырында хүрээни көрдүвүс. Индияның бурунгу культуразының база бир кайгамчык тураскаалы чорду.
Дүне Индияның эң улуг хоорайларының бирээзи — Калькуттага ужуп келдивис. Ону 1690 чылда англичаннар үндезилээн. Үстүнде чугаалаанывыс ышкаш, Индияның политиктиг найысылалы, Индияның шаанда ёзулуг найысылалы база болуп турган, улуг далай порту.
Калькутта 3 млн ажыг чурттакчылыг, ында 24 шии, 12 хөгжүм театры, 5 муң клубтар болгаш оюн-тоглаа көөр черлер бар. Ол — Рабиндранат Тагорнуң төрээн хоорайы.
Төрүттүнген хүнүмнү чуртталгамда бир дугаар мындыг хевирлиг даштыкы черге эрттирдим. Мында чеже-даа эки, чеже-даа солун болза, сагыш-сеткилим Төрээн чуртумда, Москвада, ынак Тывамда, өг-бүлемде турду. Уруумнуң уругларының чуруун база катап көрүп, черле чаңчылым-биле стол кырынга салып алдым. Виталя, Буян, Инна! Мээң байым, мээң кадыым!
Декабрь 15-те кежээ Индияның чөөн кызыгаарында Калькуттадан ооң барыын кызыгаарында Бомбейже үнүпкен бис. Ооң-биле Индияның бүгү девискээрин кежир «Боинг-747» дээр 550 кижи олурар самолетка уштувус.
Бомбей — Индияның экономиктиг төвү, «далай хаалгазы», ол ышкаш хайым хоорай делегейде санныг боор. Ында эң эки дээн «Президент» деп гостиницага доктаадывыс.
Бистиң Бомбейге эң чугула херээвис болза, Индияның көскү хөй-ниити ажылдакчызы болгаш чогаалчызы дээрги Радж Мулк Ананд-биле ужуражылга турган. Ол — Азия болгаш Африка чогаалчыларының эп-сеткил каттыштырылгазының ассоциациязының организакчыларының бирээзи, ССРЭ-ге 29 катап аалдап чораан болду.
Дээрги Р. Ананд бистиң гостиницавыска боду чедип келген чүве. Улгады берген назылыг, көк баштыг хоочун чораан.
— Мында Москва, Ленинград бар, кончуг-ла эки-дир— деп, дээрги Ананд өөрүп чугаалады. — Узбектер, татарлар, башкирлер бар. Тываның төлээзи база.
Чугаавыс дораан-на социалистиг реализмниң айтырыгларынче кире берди.
— Литературага амыдыралды шынныы-биле көргүзери социалистиг реализмниң кол үндезини-дир — деп, Р. Ананд демдегледи.
Оон ыңай дээрги Р. Ананд индий литературага Лев Толстой биле Максим Горькийниң салдарының дугайын чугаалады. Бомбейде Лев Толстой аттыг кудумчу барын көрген бис.
Беседа үезинде политика айтырыгларынче, эң ылаңгыя амгы үеде тайбыңны камгалаарының айтырыгларынче база киргилеп турдувус. Азия болгаш Африка чурттарының эп-сеткил каттыштырылгазынче дээрги Р. Ананд онза кичээнгей салып чугаалап олурду. Ол шимчээшкинче Латин Америка чурттарын улам калбаа-биле киириштирериниң дугайын демдегледи. Бодум база Азия болгаш Африка чурттарының эп-сеткил каттыштырылгазының Совет комитединиң кежигүнү кижи болган мен. Ынчангаш дээрги Р. Анандының чугаазынга кончуг-ла таарзындым.
— Бистиң найыралывыска Барыын чүк таарзынмайн турар — деп, Р. Ананд чугаалады.— Индира Гандини өлүрген чорук америк империализмниң холундан болган. Аңаа Пакистан база хамаарылгалыг.
Дээрги Радж Мулк Ананд-биле, өңнүктер дег, шайлап оргаш хөөрешкен бис. Ол Николай Тихонов, Борис Полевой суглар-биле хууда таныш чораан болду.
— Индияда херээжен чогаалчылар көвей бе? — деп, бистиң хүндүлүг херээженнеривис айтырдылар.
— Эвээш — деп, харыы дыңналды.— Он ажыг хире.
— Кандыг-даа ниитилелде херээжен чон айтырыы кончуг чугула болуп турар — деп, Р. Ананд чугаалады.— Ону шиитпирлеп албаан ниитилел кажан-даа долу шынарлыг болуп шыдавас. Херээжен чон айтырыын чогумчалыг болдуруп алыр дээш Индияның чазаа бүгү хемчеглерни ап чорудуп турар.
Индий чогаалчы дээрги Р. Ананд-биле ужурашканывыс бистиң сагыш-сеткиливиске ханы исти арттырып кагды. Кончуг-ла угаанныг, далаш чок, төлептиг кижи болду.
Бомбейге чоруп тургаш, далайда Удаан Чаан деп ортулукче аян-чорук кылдывыс. Портка келгеш, катерге олурупкан бис. Изиг хоорайга көөрде, сериини кедергей. Хат хемени тааланчыг чайгап турар. Индий океан ынаар дүдүскектеп чоруткаш, чавызап келген дээр-биле тутчу берген.
Далайга ийи шак хире халдып келгеш, бир-ле ногаан ортулукка чоокшулап келген бис. Ырактан черзилеп көөрге, шынап-ла, удуп чыдар чаанга дөмей ортулук чорду. Узун хаайын көзе салып алган, хырны биле кондаалайы бедик.
Удаан Чаан ортулукка доктаагаш, узун чадалап үнгеш, чер иштинде хүрээге келдивис. Ону чүүл-бүрү адаар болду: Чалым-Хүрээ, Куй-Хүрээ азы Чер-Хүрээ.
Куй-Хүрээни бистиң эраның VII векте чер иштинде чалымдан оюп тургаш кылган. Элдептиг тудуш хая чораан. Тиг чок, бүдүн хаядан бүткен даг. Ону үттеп тургаш, он метр хире бедик бурганнарны чонуп каан. Бистиң черниң чалымнары болза ынчаар чонарга тоглагылап каар ыйнаан. Ынчангаш бистиң Чаа-Хөлде бурган бичии болгай. Бурганнар дүрзүлериниң үе-шагның аайы-биле үрелгени база бар. Чамдыктарының буттары, холдары хоорлугулап калгылаан. Ынчалза-даа чер иштинде хүрээ хөрлүг көстүр чораан.
(Уланчызы. Эгези № 63 «Шында»).
"Шын" №65, 2023 чылдың сентябрь 2.