Меңээ амы-хууда амыдырап-чурттаар, акша-төгерик ажылдап алыр, ажы-төл азыраарының кара чаңгыс аргазы – чолаачылаары. Ынчангаш мээң камнап-хайыралап чоруур хөл- гем – машинам, ажыл-херээм девискээри – Тываның оруктары. Кызылдан барыын кожууннарже, Өвүр таварты Моолдуң Улаангом чедир кижилерни сөөртүп, оларның ажыл-херээниң аайы-биле чоруп турар мен. Ынчангаш республиканың иштинде автомобиль оруктарының уг-шиин, оларның байдалын эки билир мен. Эң ылаңгыя Кызыл – Хандагайты, Кызыл – Тээли аразында оруктарны экижидир септээнинге бодум хууда өөрүүрүм сүргей. Дең-дески оруктарга машина-балгаттыг чоруурга, дүрген-даа, чорук-херек бүдүнгүр-даа. Ынчалза-даа мени дүвүредип, харын-даа ондаксыдып чоруур чүүл – чолаачыларның чамдыызының оруктарга хөлүн эрттир дүрген халдыры, оруктарга шимчээшкинниң чурумун сагывазы, автомобиль оруктарын эки билбези, эң-не коргунчуг чүүл – олар машинаны эзирик мунуп чоруур. Пассажирлер аргыштырып чоруур чолаачы болгаш, орукче үнеримниң мурнунда-даа, орукка чоруп ора-даа, оруум ак, озал-ондак болбазын деп иштимде бүдүү чалбарып чоруур мен.
Барыын кожууннарже Р-257 автооруктуң шынары сөөлгү үеде каракка көзүлдүр-ле экижиди. Халдып чоруурга, дески, орук демдектери дүне караңгыда безин дыка көскүлең. Чолаачы бүрүзү машиназын оваарымчалыг башкарып чоруур чүве болза, ындыг эки оруктарга озал-ондак болбас болгу дег. Ынчалза-даа сагыш ышкаш чүве кайда боор, корум-чурум чок чолаачыларның буруузу-биле оруктарга озал-ондак бо-ла болгулаар-дыр. Оларны бодум көрүп, хомудап чор мен. Р-257 оруктуң 800–900 километрлеринге чүгле 2023 чылда каш-даа озал-ондак болду, кижилер амы-тынындан чарылды. Оларны солун-сеткүүлге телевидениеге, интернетке көргүзүп турду. Амгы үеде оруктуң ол кезиинде септелгени кылып, шынарын экижиткен. Ынчалза-даа шупту чүве чүгле оруктуң байдалындан хамаарышпас, хамыктың мурнунда чолаачыларның боттарындан оруктарга айыыл чок чорук хамааржыр. Ынчангаш оруктарга оваарымчалыг чоруурунче чолаачыларны кыйгырар сагыштыг мен.
Эрткен 2023 чылда Р-257 улуг оруктуң Өвүр кожуунда участоктарын экижидир септээнин бо бижип олурар чүүлүмге демдеглекседим. Бо орук алыс черле тус черниң байдалы-биле дыка нарын болгай. Хөндергей хемни өрү үнери, ооң бажында артты ажары эң ылаңгыя кыжын, чазын хар эрип турда, белен эвес. Хар болгаш чаъс суу орукту шыва албазын дээш, бо оруктуң адаа-биле суг эрттир агар улуг бетон хоолайларны салган. Оруктуң чамдык участоктарының чалдарын бедиткен, орук кыдыында бугаларны кылып чоруткан. Ол ажылдарны орукчулар канчаар кылып турарын карактарым-биле көрдүм. Черле ынчаш, Өвүрде улуг оруктуң элээн каш участоктарынга эрткен чылын эвээш эвес септелге ажылдарын чорутканындан машина-балгат шимчээшкининге таарымчалыг болгаш эптиг апарган. Ол дээш орук ажылдакчыларынга чолаачылар, пассажирлер өөрүп четтирип чоруур боор деп бодаар-дыр мен. А мен бодум хуумда өөрүп четтиргенимни ылап-ла илереттим. Эки орук чолаачының чорук-херээнге улуг дөгүм.
Р-257 трасса биле Кызыл хоорай адаанда солагай талакы дачалардан орук белдири автотранспорт шимчээшкининге элээн эпчок, харын-даа айыылдыг турду. Чамдык чолаачылар улуг орукта машиналарның мурнунче үне халдып, озал-ондакка-даа таваржыр турдулар. Эрткен 2023 чылдың күзүн ол белдирни орукчулар төгериктей эде септеп, долгандыр шимчээшкинни организастаан. Амгы үеде ол орук белдиринге чолаачылар бот-боттарын үр манашпас, чурум ёзугаар долганып чоруй баар.
Кызылдан республиканың барыын кожууннарынче үргүлчү пассажирлер сөөртүп турар болгаш, сагыжымны дүвүредип чоруур орук кезии бар. Ол дээрге Кызыл кожууннуң Баян-Кол сумузунда Оттук-Даш деп чер биле Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал сумузунуң үстүү талазында Барлык деп чер аразында орук участогу. Ол дээрге кадыр дөңнерлиг чер, Р-257-ниң ол участогунда орук ээр-дагыр, чамдык черлерге удур кел чоруур машиналар белен көзүлбес. Шаанда, совет үеде, 1980 чылдарның төнчүзүнде Кызыл – Шагаан-Арыг аразында оруктуң бо участогун дорттаар, дескилээр талазы-биле ажылдарны ынчангы “Тываавтоорук” организация чорудуп эгелээнин көрген мен. Ол ажылдарның им-демдээ амгы үеде-даа көскү. Чамдык черлерни дескилей үстүрүп каан. Бир улуг оңгар чооганы кежир көвүрүг тудар дээш, ооң ийи талазын чалдап каан. Бо ажылды чоокку чылдарда уламчылап, Оттук-Даш биле Ийи-Тал аразында бо орук участогун септээр болза, аңаа автотранспорт шимчээшкинни айыыл чок апаар. Ол участокка септелге ажылдарын чорударынга хөй акша-төгерик, машина-техника, ажылчын күш херек апаары чугаажок. Тывада орук тудуу чорудуп, ону башкарып, планнап турар албан черлериниң даргаларының кичээнгейин Оттук-Даш биле Ийи-Тал аразында бо оруктуң чаартылгазынче угландырыксадым.
Бижээн чүүлүмге Тываның орук организацияларының сөөлгү чылдарда ажылын дыка эки деп үнелеп, “Шынарлыг болгаш айыыл чок оруктар” деп төлевилелди боттандырарынга чедиишкиннерни күзедим.
Николай ТӨТПЕЙ-ООЛ, чолаачы.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №9 2023 чылдың февраль 7