Ийи-Талда үш дакпыр байырлал

САКТЫЫШКЫН БОЛГАШ ӨӨРҮП ЧЕТТИРИИШКИН
Тываның тап дал төвүнде турар өскен-төрээним Ийи-Тал суурда бөгүн үш дакпыр байырлал болуп турар.

Алыс бодум Ийи-Талга 1962 чылда башкылар Кыргыс Аракчаевич биле Кара-кыс Сатовна Анай-оолдарның өг-бүлезинге ийи дугаар оглу болуп төрүттүнгеш, 6 харлыымда школаже өөренип кирген мен.

Суурга баштайгы уруглар садын мен школа назы четпээн турган үемде-ле ажыткан турган чүве. Мен аңаа арай озалдап кирген турган мен. Садыг ойнаарактары ховар, эрткен чүс чылдың алдан чылдарында ажы-төл колдуу-ла чазап каан ойнаарактар-биле ойнаар турган. Шывык мунуп алгаш, аъттыг шериг болуп, эштерим-биле аравыста селемележип-даа чоруп турар бис.

Ийи-Талга баштай ажыткан уруглар садынче озалдап кирген соомда, ында садыг ойнаарактарын мени мурнай кирген уругларда хуваап каапкан, азыгда чаңгыс борбак, ачамның үргүлчү азырап чораан хаваннары шуут олчаан семис хаван – садыг ойнаарагы артып калган болган. Ону башкым меңээ хүлээдип берген. Ол хаванга баштайгы хүн шуут дегбээн мен…

Дараазында хүн суг кыдыынче агаарлаар, агаарлаарда, хуваап каан ойнаарактарын кижи бүрүзү албан алыр деп башкывыс чугаалааш, бисти чыскаап алгаш, чорупкан. Чаа ажыткан уруглар садының чаштарын көөр дээш, кудумчуже улуг-биче чон үнүп келгенин база кончуг таптыг амга чедир сактыр мен. Чыскаалывыс бажында садыг ойнаарактары туткан оолдар, уруглар оларын садик барбаан уругларга адааргадып чораанын база утпас мен. Чүге дээрге оларга адааргаан садик барбаан уруглар, ал-бодум ырбыскы болгаш, чыскаалдың эң сөөлүнге улуг, семис хаван ойнаарак тудуп алгаш чораан мени дыка-ла амырап кочулааннар чүве…Хем кыдыындан дедир кел чыдырывыста, мени кочулаар дээн тенек оолдар оон-даа көвүдээн, чамдыктары чыскаал соондан хаван өттүнүп халчып турганнар… Ынчалдыр ол хайлыг хаван ойнаарак дээш авам-ачам албадаарга-даа, көгүдерге-даа, шуут ынавайн, олчаан уруглар садынче барбайн барган мен.
Ийи-Талга баштайгы уруглар садынче чүгле ийи хүн барганым ол.
Суурувустуң амгы «Хамнаарак» уруглар сады доктаамал ажылдап эгелээнден бээр 50 чыл чеде бергени ол. Уруглар садынга чаа чаагайжыды туткан 60 олуттуг оран-сава база каш чыл бурунгаар немешкен. Ону база-ла чаа школа чанында туткан.

Ийи-Талга чаа школа тудар деп айтырыг эрткен чүс чылдың 70–80 чылдарындан-на көдүрлүп келген чүве. Ынчалза-даа ол айтырыг он-он чылдар иштинде соңгаарлаттынып келген соонда, үзе шиитпирлеттинип, чаа школаны 2018 чылда тудуп дооскан. Ооң бетинде школаны, интернатты каш-даа комиссия хынаан, федералдыг Чырыдыышкын яамызындан безин специалистер кээп турган. Олар чаа школа, интернатты албан тудар деп түңнелге келген турган. Ынчангаш Тываның Тудуг яамызы, Улуг-Хем кожуун чагыргазы Ийи-Тал школа интернадының тудуунуң төлевилелин демнежип тургаш кылып дооскан турган. Ооң ачызында федералдыг Чырыдыышкын яамызы ону тудар акшаландырыышкынны үндүрүп берген.

Ол үеде, федералдыг акшаландырыышкын кээрге, чүгле Ийи-Тал школазының төлевилели белен болганын база айтып каары чугула. Ынчангаш социал четкилерге кезек-кезек болгаш «Ында-мында суурга тудар дээн школаны, Ийи-Талда тудуп каан» деп буруудадыышкыннар үндезин чок. Чүге дээрге кандыг-даа тудуг тударда, ооң смета-төлевилел документациязын, төлевилелин кылгаш, ооң күрүне экспертизазын база кылдырткан турар ужурлуг.

Ийи-Тал школазының ПСД-зин «Тывагражданпроект» төлевилел институду кылып турда, аңаа неделя санында баар турдум. Ол институттуң удуртулгазын-даа, специалистерин-даа эки таныыр болгаш, чаа тудар школаның одалга төвүнүң, суг хандырар станциязының, канализация арыглаар черниң күчүзүн аңаа немей уруглар садының чаа оран-савазын, ийи аал чурттаар 10 башкылар бажыңын база кожуп болур кылдыр кылдырткан бис. Ынчангаш уруглар садының 60 олуттуг чаа оран-савазын школаның инженерлиг четкилеринге шүүт чок кошкан.

Ачам хөөкүй 11 харлыг турумда чок болган соонда, Ак-Тал школазынга 6–7 классты өөренгеш, 8 классты чартык өскүс болгаш Ийи-Тал школазынга, интернатка туруп алгаш дооскан мен.

Амгы Ийи-Тал аграр-школаның ийи каът интернадында малчыннар болгаш өскүс-чавыс уруглар шагдагы бис ышкаш өөренип, чурттап турар. Чүгле амгы үениң байдалы ынчангы аңаа өөренип, чурттап турган улуска, тоолда дег, кайгамчык чараш, чылыг, чырык көстүрүн чажырбас мен.

Ам бо хүнде, Ийи-Талда үш дакпыр байырлал болуп турда, башкылап чораан авам, ачам, бисти өөредип каан башкыларывыс, ам аравыста чок чаңгыс чер чурттугларывыс, эштеривис-өөрлеривис оода карааның ужу-биле амгы школавысты, интернадывысты, уруглар садының чаа оран-савазын көргеннер болза деп күзээр мен.

Ол дээш Россия Федерациязының Президентизи Владимир Владимирович Путинге, федералдыг чазакка, федералдыг чырыдыышкын сайыды турган Ольга Юрьевна Васильевага, амгы сайыт Сергей Сергеевич Кравцовка, Тываның Баштыңы турган, ам бо хүнде Күрүне Думазының оралакчы даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолга, амгы республиканың удуртукчузу Владислав Товарищтайович Ховалыгга, Тываның тудуг болгаш өөредилге сайыттарынга, «Тувагражданпроект» институттуң удуртулгазынга болгаш специалистеринге, школаны туткан «Өлчей» КХЭ-ниң (даргазы Оскал Иванович Кысыгбай) тудугжуларынга улуу-биле четтиргенивисти амы-хууда бодум болгаш чаңгыс чер чурттугларым өмүнээзинден илередир-дир мен.

Мерген АНАЙ-ООЛ,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.

“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28