Тожу кожууннуң Ий суурунуң чурттакчылары Андрей, Уран Монгуштар индюк болгаш дагаа куштарны азырап чоруур ховар өг-бүлелерниң бирээзи. Ырак-узак, шириин агаар-бойдустуг Тожу туржук, Тывада индюк куштар азырап турар улус дугайында дыңналбас болгай. А Тожуда Дагаа азырап турар улустуң саны безин эвээш – чүгле Доора-Хем болгаш Ий суурда дээрзин Көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Чайна Соруннай дыңнадып турар.
Хөй ажы-төлдүг болгаш ажылчын-кежээ Монгуштарның өг-бүлези эрткен 2021 чылда дагаа, куштар азырап эгелээри-биле, ТР-ниң Күш-ажыл яамызы дамчыштыр, социал керээ чарып алгаш, Кызылдан дагаа оолдарын садып алган. Бичиизинден тура ада-иезиниң дагааларын чемгерип, кады төрээн угбазының ажылдаар чери Кызылдың куш фабриказынга база дузалажып ажылдап турган арга-дуржулгалыг-даа болза, аал-оранның херээжен ээзи Уран Монгушка бачым хүннер эгелээн.
Кызыл – Доора-Хем аразының узун оруунга, саазын коробка иштинге суп алгаш, автомашинага сөөртүп эккелген дагаа оолдары оңгул-чиңгил черлерге соктадып каапкан болган. Коробкадан уштуп алырга, ийи бут кырынга туруп албас, кээп дүжер. Үр болбаанда дагаа оолдарының хөй кезии өлүп-хораан болгаш хөй чидириглиг болганын ол сактып чугаалады.
– Күрүнеден алган акша-хөреңгимни канчап дедир эгидер кижи боор мен деп дүвүреп, боданып халып тургаш, черле бо байдалдан уштунар аргазын тып алдым. Кожуун төвү Доора-Хемден ырак эвесте Салдам суурда дагаа оолдарын боду чазылдырып турар орус херээжен кижиден дагааларны садып алдым. Сөөлүнде боданып олурарымга, өске мал-маган-биле бир дөмей, дагаалар-даа, индюктар-даа база агаар-бойдуска тааржыр-таарышпас болур чүве-дир. Бо хүннерде агаарның температуразы дыңзыдыр сооп, хар, долу катай чаап турар үеде доңа бээр ирги бе дээш, чылыг кажааже чаңгыстап туткаш, күш-биле киир суп каарывыска безин, соовустан дедир үне халчып кээр болду. Ооң соонда соок агаарга ишти-хырны аарый бээр ирги бе деп бодааш, демир хана-карак кажааны эрги (ковёр) хевис, чадыглар-биле чылыглап, шуглап-даа турдувус. Ону-даа херекке албас, черле соокка шыдамык куштар болду. Эгезинде дыка муңгарап турган бодум, ам кээп сагыжым ажып, чиигей берген. Шынап-ла, шын кылган-дыр мен. Тожунуң, тус черниң агаар-бойдузунга тааржыр куштар азыраар турган-дыр мен деп иштимде өөрүп, дыка амырадым. Бо хүннерде дагааларның-даа, индюктарның-даа саны аажок өзүп көвүдээн. Ниитизи-биле 15 баш чаа чазылган индюктарны садып алган кижи мен. Оон бээр 3 ай болду – деп, Уран Монгуш хөөреди.
Шак бо азырап турары эъткир уксаалыг индюктарның эъдиниң амданы инек эъди-биле кара ояар, какпактаан эът (тушёнка) база кылып болур. Ылаңгыя Тожу тайга-сын черде болгаш, сезон аайы-биле аңнап-дииңнеп, каттап-тооруктаан кижилерге-даа садып-саарып алырының аргалары бар.
Бичии дагаа база индюк оолдары садып алырга, чамдык улустуң шала кочулаксап турганын Уран Монгуш ам каттырып чугаалаар болду. «Чүге хары угда улуг индюктар, дагаалар садып албадың, шупту өлүп-кырлып каар!» – деп-даа турган улус бар. Херек кырында шупту чүве кижиниң бодундан, кызымаандан хамааржыр. Эки чемгерип, хайгаарап, азырап келгениниң ачызында, амгы үеде чаңгыс-даа чидириг чок, шупту куштарны өстүр азырап алганнар.
«Индюктарны бир көрүп турарга база дыка солун. Кажаа иштинге эң күштүглери шала кошкактарын базынчактап эгелээрге-ле, шош-содаа үнер. Бо куштарның аразында баштыңчызы болур эң улуг индюкту бичии уруум Василий деп шолалап алган. Индюктарның угаанныы аажок, кижи чугаазын дыка дыңнаар. Шыкпыыш тудуп алгаш: «Ам ынчаар чокшур болзуңарза, езулуг шыкпыыштаар эвес мен бе, соксаңар!» – деп кончугулаптарыңга, оожургай бээр» – деп, Уран сонуургатты.
Чаштынып ойнаар
Бир хүн куштар ээлери индюктарының санының эвээжей бергенин эскерип каан. Ыт-кушка шамнаар чазып девидеп турган үезинде, школадан өгнүң бичии уруу чедип келгеш, «Бо тавактарны чүге доңгайтыр октапкан чүвел, авай?» – дээш, көдүрүптерге, читкен куштар ында чаштынып чыдар болган.
«Индюктар дыка оюнзак куштар болду. Кажаазының иштинге алгыржып-алгыржып, аай-дедир ужуп туруп бээрлер. Колдуунда чемгерип, карактап-ла турар кижи боорумга, кайы ырактан танып кааш, кажааның бир ужундан өске талазынче мээң кылаштаан аайым-биле халчып туруп бээр» – деп, Уран Монгуш хүлүмзүре аарак хөөрей-дир.
Күзүн индюктарга морковь, картошка, свекла дээн ышкаш ногаа каап бээр. Оон аңгыда, тараа болгаш ногаа аймаандан холуксаа-биле чемгерер. Мындыг чем куштарның кадыынга ажыктыг, ол ышкаш оларның даштыкы хевири шевергин, чараш болгаш дүгү база силиг болур. Дагаалар болза, ногаа аймаа чивес. Дагаа оолдары морковь, картошка каап бээрге, аңаа дегбес, шуут чагдавас-даа. Оларга бодаарга, индюктар чем холувас, чүнү-даа чип алыр болган.
Индюктарны доктаамал кажаага тутпас. Херим иштинге хүнзедир-даа оъттаптар. Чүгле оларны камгалаар, кадарар апаар. Өг-бүлениң уруглары школага өөренгеш чедип кээрге, хой кадарчылары ышкаш, холдарынга даянгыыштар тудуп алгаш, херим иштинге туруп алыр. Оон башка суурнуң ыттары ол-бо талазындан кире халчып кээр. Мооң мурнунда чеже-даа дагаа, индюк оолдары алыскан болгаш пат кезээн дээрзин куштар ээлери чугаалады. Оъттап алырга, даянгыыштар-биле бичии ай дээрге, индюктар боттары-ла кажаазынче кире халчы бээр. Кажаа аксы ажык турар, үндүр сывыртавас-ла болза, боттары оон үнмес, ында базып турарлар.
Ук куштарны чемгерери дыка берге болган. Салып берген чемин болганчок тө, чая базып кааптар. Ынчангаш хөй тавактар салган ажыы чок деп түңнелге олар келген. Ажыглап каапкан автомашина дугуйлары-биле тускай чал азы деспи кылгаш, аңаа чем салып бээрин шиитпирлээннер.
Тожу кожууннуң Ий сумузунуң чагырга даргазы Андрей, Уран Монгуштарны өскелерге үлегер-чижектиг, кызымак өг-бүле деп үнелээр болду. Ынчангаш эрткен чылын социал керээ-биле дузалал ажыл-агыйын ажыдып алыр күзелин илередип, мөөрейге киржир билдириишкин киирерге, оларның дилээн хандырып деткээн. Келир үеде Ий сумузунга куш фермазын ажыдар сорулга салдынган. Бо улуг ажылдың чүгле эге базымнары-дыр. Чоорту өске өг-бүлелерни база деткивишаан, черле куш фермазын ажыдып алырын тус чер чагыргазы планнап турар.
Мерген Ондар.
Ада Тюлюштүң тырттырган чуруктары.