Инек азыраарының итали аргазы

Як-40 самолет болгаш Ми-8 вертолет-биле Кызыл – Красноярск аразынга, ол ышкаш Тываның ырак-узак кожууннарынче пассажирлерни аргыштырып, хөй чылдарда ажылдап келген «Тува Авиа» компаниязының ужудукчузу Степан Монгуш хүндүлүг дыштанылгаже үнген соонда, арат-фермер кижиниң белен эвес чымыштыг ажыл-ижинче шымныгып кирген.

2015 чылда Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының «Өг-бүле фермазы» деп программазынга киржип, күрүне деткимчезин алганының дугайында ол мынчаар сактып чугаалаар:

— Программаның негелдези езугаар 1 сая 500 муң рубль-биле көдээ ажыл-агый техниказы трактор садып алыр база бир 500 муң рубль агар санга чыдар ужурлуг. Чүгле ооң соонда арат-фермер ажыл-агыйның кежигүннеринге акшаны шилчидип бээр.

Бо бүгү негелдени күүсеткенивис соонда, биске 2 сая 400 муң хире рубль түңнүг акша-хөреңгини шилчидип берген. Ооң-биле кыштаг-хораа база инек кажаазын тудуп алганывыс ол. Эъткир уксаалыг герефорд инектерни Өвүрден садып эккеп алган бис.

Каа-Хем кожууннуң девискээринге кыжын улуг хар дүжер болганындан, шээр мал хамаанчок, бода малды азырап, өстүреринге болганчок-ла берге байдалдар тургустунуп келир болгаш бир инекке онааштыр бир автомашина сигенни белеткеп алыры эргежок чугулазын фермер өг-бүлениң тус черниң чурттакчыларындан билип алганын база Степан Дуюнгарович демдегледи.

— Бо черниң хоочун малчыннары, кыжын дискек караа чедир улуг хар чааптарга, ол дээрге хар эвес-тир дээр болду. Хову, шөлдерде буга уну, чоога черлерге курлак чедир чааптарга, чүгле ынчан бүзүредим.
Ынчангаш, чижээ, 60 баш бода мал болза, 20 автомашина мал чемин белеткеп алыры чугула. Сиген хөй-ле болза эки. Ылаңгыя когурумнуг часкы хүннерде чаш бызааларның өзүп-доругарынга хоолулуг мал чеми эргежок чугула.

Бо чылын 180 дүрүг азы 55 тонна хире сигенни, дуңмаларым база чуржааттарым оолдар-биле белеткеп алдывыс.

Тарымал сиген база тарып турдувус. Мында ырак эвес черде, 30 га шөлүвүс бар. Суданка деп үрезин садып алырывыска, суггат чок черге безин дыка өскен, 1 метр ажыр үнүп келген чүве. Ийи чыл улаштыр тарып келдивис.

Көдээ ишчилерниң чымыштыг ажыл-ижинге чаңгыс дем чугула дээрзин Степан Дуюнгаровичиниң өөнүң ишти, уругларының иези Айлаңмаа Монгуш эки билир. Орай кежээ одардан келир инек кадарчызынга изиг аъш-чемни белеткээр, кыштаг бажыңны чылдыр одаар дээш ажыл-ла хөй деп күзелдии-биле чугаавысты деткип, хөөрей-дир.

— Кадарчы кижиге дем-биле ыяап-ла херек. Кызылдың аэропортунга ужудукчу мергежилдиг ажылдап чораан өөм ээзи, 2015 чылдан тура көдээ ажыл-агыйже кирип, ада-иезиниң кылып чораан ажыл-ижин уламчылаар деп баарга, мен база эжимни деткип, кады чорупканым ол.
Чогум кайывыс-даа бичии тургаш-ла, мал ажылын эки билир, ада-иевистиң мал-маганын кадаржып, дузалажып чораан болгаш, улуг дыка бергедээшкиннерге таварышпадывыс.

Кыштың соогу, чайның изии дээр эвес, инек малды хүннүң кадарып үндүрер болгай. Аал-коданга арткан херээжен кижиниң үлүг-хуузу база эвээш эвес. Кадарчыга бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузар. Кыжын болза, изиг аъш-чемин кылып алган олурар, чайгы үеде мал-маганны база кадаржыр.

Одарда инектеривисти кады хайгаарап көрбүшаан, ыт-кады чыып, кулчалап-даа чоруур бис. Бо черниң чараш агаар-бойдузун дураннап көрүп чоруурга, магалыын канчаар боор.

Эъткир уксаалыг герефорд инектер сүткүр эвес дээр, ол шынга дүүшпес. Бо чылын инектер шору төрээн болгаш ак чемнерни— өреме, ааржы, быштак болгаш саржагны элээн хөйнү кылып, белеткеп алдывыс. Бо рынок үезинде көдээ черде амыдырал черле кижиге ажыктыг. Боду-ла кызып ажылдаар болза, ажы-төлүнге-даа белеткеп бээр, үнген-кирген чонун-даа хүндүлептер аштыг-чемниг болур.

Кожа чыдар аалдарда аныяк өг-бүлелер тыва Чазактың программалары-биле мал-маганны тудуп чорлар. Оларга арга-сүмевисти берип, арга-дуржулгавысты дамчыдып берип чоруур бис.

Арат-фермерлерниң ортун оглу Дыгыл, чурагайлыг үе-шагдан чыда калбас, бурунгаар көрүштүг аныяк кижи болгаш инек малды азыраар, тударының аргаларын интернет четкилеринден билип алгаш, ада-иезинге айтып берип турар. Ооң түңнелинде 45 гектар черни долгандыр кажаалап алыр бодал төрүттүнгенин Степан Монгуш улуг өөрүшкү-биле медегледи.

— 45 га черни долгандыр херимнээр, чагыларны олурткаш, сывырындак демирлер-биле куржап, кажаалаар ажылдарны чорудуп турар бис. Ооң иштинге бода малды одарладыр аңгы-аңгы шөлдер турар. Амгы үениң негелдези-биле ток кожуп каан «электрилиг кадарчы» деп арга-биле инектерни аңаа кадарар. Өдек бөлерде, сиген кезерде, өскээр чардыкпас, бода мал уунда оъттап турар, ырадыр база кайнаар-даа барбас, кончуг эптиг арга болуп турар.

Оон башка инектер 4–5 км. черже ырадыр оъттап чоруй баар, улустуң тарып алган сулазын, тараазын-даа саза базып, чип кааптар таварылгалар туруп кээр болгай.

Бистиң баш бурунгаар санап турарывыс-биле алырга, ниитизи-биле 6 хире «көзенек», шөл турар ужурлуг. Бир «көзенекке» бода малды 18 хире хонук оъткарар. Ооң соонда өске шөлче оъткарып үндүрүптер. Он хонганда баштайгы шөлдүң сигени база өзүп үнүп кээр. Мындыг эптиг арга кадарчы кижиниң ажылын оранчок чиигедип турар. Ооң-биле чергелештир, ол кажаалап алганывыс 45 гектар шөлге аңгы-аңгы сигеннерниң үрезиннерин тарып өстүрер бодалдыг мен.

Инектерниң кышкы кажаазынга, аңгы-аңгы өрээлдерни, азы көзенектерни аңгылай тудар, малдың өдээн арыглаарынга эптиг байдалдарны тургузар талазы-биле, даштыкы күрүнениң көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннерин боттандырар саналды база-ла оларның оглу кииргенин ачазы чугаалады.

— Кышкы кажаага аңгы-аңгы өрээлдер кылып алган бис. Инектеривис аңаа шуут өөренип, чаңчыга берди. Ооң кол сорулгазы – инек мыяа аштаар ажылды чиигедири.

Инектер кажааже кирип олургаш-ла, боттарының көзенектеринче кире бээр, бодунуң өдээн таптай базып, бот-боттары үскүлежип, кылаштажып турбас. Оглувустуң биске тайылбырлааны-биле алырга, бо дээрге инек азыраарының итали аргазы болур.

Мында шупту 46 өрээл бар. Дөртен ажыг инектиң өдээн үр-даа болбас, бир шак ажыг аштаар-дыр мен – деп, аал-коданның ээзи, эрес-кежээ кижилерниң бирээзи Степан Монгуш демдегледи.

Арат-фермер ажыл-агыйлыг өг-бүлениң келир үеде кол сорулгазы—инек эъдин болбаазырадыр, ону ыштааш, садып-саарып алыр бичежек дериг-херекселди, ооң-биле чергелештир, колдуунда сиген чиир, мангалица деп венгр уксаалыг хаваннарны база азырап, өстүрүп эгелээри болур.

Мерген Ондар.
Ада ТЮЛЮШТҮҢ тырттырган чуруктары.