Аттарын ыдыктыы-биле сактып, бүдүрген ажыл-херээн камгалап-кадагалап, салгалдарга төөгүп берип, оларга тураскаалдарны тургузуп, хүндүткелдии-биле мөгейип чоруур кижилер чон бүрүзүнүң төөгүзүнде бар. Тываның чурттакчы чонунда ындыг кижилерниң бирээзи – Иннокентий Сафьянов. Ооң революсчу болгаш политиктиг ажыл-чорудулгазы тываларның төөгүзүнде дың чаңгыс күрүнени, Тыва Арат Республиканы тургузарынга дыка улуг салдарлыг болган.
Иннокентий Георгиевич Сафьянов 1875 чылдың сентябрь 25-тиң хүнүнде Иркутскуга төрүттүнген. Ооң адазы Георгий Павлович Сафьянов Хакасияның, Минусинскиниң эң бай орус садыгжыларының бирээзи. Тывага бодунуң сайгарлыкчы ажылын тывалардан мал-маган садып ап, ооң эът-кежин Минусинскиге болбаазырадыр болгаш садып-саарарындан эгелээн. Чоорту Тывага турлагларны тургузуп, мал-маганны көвүдедир азырап өстүреринге тываларны хаара тудуп эгелээн. Сафьяновтарга хөлечиктээри тыва байларга хөлечиктээринден чүгээр, экти бүдүн, хырны тодуг болганындан тывалар Иннокентий Сафьяновтуң ачазы Георгий Сафьяновту багай эвес бай кылдыр санап турганнар. Тус черниң орус, тыва байлары болгаш эрге-чагыргазы-биле база Сафьяновтар эп-чөп харылзаалыг апарган. Бии-Хемге, Хем-Белдириниң чоок-кавызынга, Хемчик аксынга турлагларга хөй мал-маганны азырап өстүрүп, тывалардан база садып алгаш, Минусинскиже сүрүп ажырып, аңаа эът-кежин болбаазырадып, ажык-кончааны үндүрүп ап турган.
ТЫВАГА КӨЖҮП КЕЛГЕН
Георгий Павлович 1889 чылда Тываже көжүп келгеш, доктаамал чурттай берген. Тапсы хемниң унунга алдын тывыжын тодарадып, 1900 чылдарның эгезинде алдын чуур черни ажыткан. Алдын чуур ажылды механизастап, дериг-херекселди ажылдадырынга херек электри станциязын Тапсыда алдын чуур черге тургускан. 1924 чылда Сафьяновтарның төрел бөлүүнүң өнчүзүн хавырып, боттарын Тывадан үндүр шөлээн соонда, ол электри станциязын Кызылга аъттар-биле эккеп сөөртүп, улуг эвес бажыңны туткаш, ССРЭ-ниң Тыва Арат Республикага белээ кылдыр тургускан (амгы үеде Ленин кудумчузунда Пушкин аттыг библиотеканың хөгжүм килдизиниң бажыңы). Ол электри станциязы-биле ынчангы Кызыл кодада совет болгаш ТАР-ның албан черлериниң бажыңнарын чырыдып турган.
ТЫВА ООЛДАР-БИЛЕ ОЙНАП ӨСКЕН
Бай садыгжы Георгий Павловичиниң оглу Иннокентий тыва оолдар-биле таныжып алгаш, оларның-биле кады ойнап өскен. Ынчангаш тыва дылды эки билир, тывалар-биле аажок эп-найыралдыг. Ооң уламы-биле тываларга дузалажыксаар, болчуксаар сагыш-сеткилдиг апарган. Орустар биле тываларның аразынга маргыштыг айтырыгларны шиитпирлээринге ол бо-ла киржир чораан.
Тываларның Экээндей деп адай бергени Иннокентий Сафьяновтуң тыва күрүнени тургузарынга киржилгезинге хамаарыштыр янзы-бүрү догааштырыглыг “төөгү” бижимелдери парлалгада болгаш өске-даа массалыг информация чепсектеринде сөөлгү үеде көстүп келгилээн. 1912 чылда Кыдаттың Цинь династиязының эрге-чагыргазы дүжерге, Таңды Тывазынга эрге-чагырга чок байдал тургустунарга, эң хөй черлиг, мал-маганныг, эт-хөреңгилиг орус байлар Н.А. Вавилин, Г.П. Сафьянов, Медведев алышкылар дээш өскелер-даа боттарының, Россиядан безин хамаарылга чок, эрге-чагыргазын Тывага тургузарын сүлчээлежип турган. 1913 чылда ачазы Георгий Павлович өлген соонда, сүлчээниң хартаачызы Иннокентий Сафьянов апарган, революстуг болуушкуннарны ол сорулганы боттандырарынга ажыглаар дээрге, бүтпейн барган деп бижимелдер безин интернетте бар.
УРЯНХАЙ КРАЙНЫҢ ТӨЛЭЭЗИ
Тывага революсчу болуушкуннар үезинде, эң ылаңгыя 1918 чылдың июнь 18-те, орус болгаш тыва чоннарның төлээлериниң чыыжынга Иннокентий Сафьянов Урянхай крайның бот-догуннаан күрүне болурунуң айтырыын база көдүрүп турган. Ону совет төөгүге тыва улустуң бот-догуннаан күрүнезиниң дугайында кылдыр киирген.
Сибирьниң революстуг комитеди Иннокентий Сафьяновту Урянхай крайның төлээзи кылдыр томуйлаан. 1920 чылдың октябрь айда Сибирьниң революстуг комитединиң бюрозунуң телеграммазын Сафьянов алган. Совет Россия Урянхай крайны бодунга каттыштырып алырынга хамаарыштыр шиитпирни хүлээп албаанын, ак гвардейжилерни чылча шаварынга революсчу моол шеригниң дузазы дээш Даштыкы Моолга (амгы Моолга) Урянхай крайны чайлап бээр чадавас дугайында ол телеграммада дыңнадып, аңаа хамаарыштыр орус чоннуң аразынга тайылбыр ажылын чорудар даалганы берген болган. Урянхай крайны Моолга чайлап бээринге тус черниң орус чурттакчылары шуут удур болган. Бир эвес совет Россия Урянхай крайны бодунга каттыштырып албас, Моолга бээр чүве болза, Тывага бот-догуннаан күрүне тургузар хөөн орус чоннуң аразынга көдүрлүп келген. Урянхай крайны Моолга дамчыдып бээринге удурланып, кызыл партизаннар Кызыл Шериг-биле-даа дайылдажырынга белен чыгыы апарганнар. Енисей губерниязының революстуг комитеди Урянхай крайда кызыл партизаннарның ок-чепсээн хураап алыр талазы-биле хемчеглерни ап эгелээн. Моолдар-биле шаандан бээр кожа-хелбээ, харын-даа төрел-дөргүл бооп чурттап чораан Таңды сынның мурнуу талазында тыва аймактар Тываны Моолга каттыштырарынга чүүлдүгзүнүп турганнар. Шак ынчаар Урянхай крайга күрүне тургузуу кандыг болурунга хамаарыштыр чайгылчак байдал 1920-1921 чылдарда тургустунган.
ШУУТ УДУР...
Тываны Моолга чайлап бээриниң айтырыы совет Россияның даштыкы херектер яамызының деңнелинче көдүрүлген, аңаа хамаарыштыр тус черниң чурттакчы чонунуң аразынга тайылбыр ажылын чорударының дугайында телеграмманы Сибирьниң революстуг комитединиң Урянхай крайда төлээзи Иннокентий Сафьянов 1921 чылдың апрель айда Сибревкомдан алган. Тываны Моолга дамчыдып бээринге орус чон, эң ылаңгыя кызыл партизаннар, шуут удур, бир эвес ындыг чүүл болур болза, Саян артындан кээр кызыл шериглер биле Урянхай крайда кызыл партизаннарның аразынга дайынчы хөделиишкиннер хып үнериниң айыылы тургустунган.
ТУРГУЗАР ШИИТПИР
Кызыл партизаннарның командирлери болгаш тываларның хөй кезии чурттап турар Бээзи, Даа кожууннарның нояннары, эң ылаңгыя эргелеп чагырар салдары, ол шагда күштүг Буян-Бадыргы ноян-биле Иннокентий Сафьянов ужурашкаш, Урянхай крайга бот-догуннаан күрүнени тургузарының чыыжын эрттирерин дугурушкан. 1921 чылдың июнь айда ол чыыш Чадаанага болган. Урянхай крайга совет эрге-чагырганың хамаарылгазын Иннокентий Сафьянов тайылбырлап, Россияның хайгааралының адаанга Таңды Тыва Улус Республиканы тургузарын саналдаан. Урянхай крайның орус чонунуң, кызыл партизаннарның болгаш Даа, Бээзи кожууннарның чурттакчыларының төлээлери киришкен ол чыышка тыва күрүнени тургузарының айтырыы үзе шиитпирлеттинген. Тываның шупту кожууннарының төлээлериниң чыыжын август айда Таңдының Суг-Бажынга (амгы Кочетов суур турар чер) эрттирип, тыва күрүне тургустунган дугайында чарлаар деп шиитпирни хүлээп алган. Бо чыыш төөгүже Тыва Арат Республиканы тургусканының шуулганы кылдыр кирген. Таңдының Суг-Бажын ТАР-ның тургузукчу чыыжын эрттирер чери кылдыр шилип алганы база анаа эвес. Тургузукчу хуралды эрттиреринге Тываны Моолга каттыштырарының талалакчыларының талазындан боо-чепсектиг шаптыктаашкын үнер болза, кызыл партизаннар ону базып каап болур.
Сибирьниң революстуг комитединиң даргазы И.Н. Смирновче Иннокентий Сафьянов 1921 чылдың август 17-де телеграмма чоруткан. Ында: “Урянхайны иштики херектерге боду башкарлыр, күрүнелер аразында харылзааларга совет Россияның хайгааралынга боор бот-догуннаан күрүне кылдыр урянхай чоннуң шупту кожууннарының съездизин чарлаан. Чеди кижи составтыг улусчу революсчу чазакты соңгуп алган...” деп бижээн болган.
Тываны Моолга каттыштырарын болдурбайн, Тыва Арат Республиканы тургузар талазы-биле Иннокентий Сафьяновтуң ажыл-чорудулгазы совет Россияның удуртулгазынга таарышпааны чугаажок. Сибревкомнуң төлээзи албан-дужаалдан ону хостааш, ооң орнунга Ф.Г. Фальскийни томуйлаан. 1922 чылдың күзүн Иннокентий Сафьяновту партиядан үндүрген. Сафьяновтарның өнчү-хөреңгизин Тыва Арат Республикада орус күш-ажыл колониязының өнчү-хөреңгизи кылдыр хураап алган. Иннокентий Сафьяновту Тывадан үндүр шөлүүр дугайында шиитпирни орус күш-ажыл колониязының партийжи удуртулгазы хүлээп алган. 1924 чылдың сентябрь айда Сафьяновтуң өг-бүлези Иннокентий Георгиевичиниң өскен чурту Тывадан көжүп чорупкан.
Тыва Арат Республиканың удуртулгазы, эң ылаңгыя Чазааның даргазы Моңгуш Буян-Бадыргы, орус күш-ажыл колониязының партийжи организациязының Иннокентий Сафьяновка хамаарыштыр чорудуп турар репрессивтиг хемчеглеринге удурланыр аргазы чок болган. Чүге дээрге Тывада орус күш-ажыл колониязы Совет Россияның хоойлу-дүрүмү болгаш политиказы ёзугаар ажыл-чорудулгазын боттандырып турган.
ТЫВА ЧОН УТПААН
Тыва күрүнениң тургузукчуларының бирээзи Иннокентий Сафьяновту Тываның чону утпаан. Тыва Арат Республиканың 100 чылын 2021 чылдың август айда демдеглеп эрттирип тура, Иннокентий Сафьяновтуң тураскаалын Кызылда Орус культура төвүнүң чанынга тургускан. Ооң ады-биле Туран хоорайда чурт-шинчилел музейин адаан. Тыва күрүнени тургузарынга Иннокентий Сафьяновтуң төөгү ужур-дузалыг ажыл-чорудулгазын бедии-биле үнелээн эртем-шинчилел ажылдары, чогаалдар болгаш өске-даа материалдар парлалгада болгаш массалыг информация чепсектеринде үнүп турар.
Ш. СУВАҢ.
Массалыг информация чепсектеринде ажык медээлерден белеткээн.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25