Октябрь 31-де Тыва дыл хүнүнге тураскааткан янзы-бүрү хемчеглерни ТГШИ-ниң ажылдакчылары организастаан. Оларның бирээзи «Премия. Тыва дылда интернет-контент» деп хемчег «Артха» дизайн-студияның оран-савазынга болуп эрткен.
Аңаа тыва дылдың келир үеде салым-чолу дээш сагыжы аарып чоруур хамаатылар киришкен. Ук хемчегни Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң аныяк эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Чойган Ондар дузалакчылары-биле организастаан.
«Келир чылдың чайдан бээр интернет четкизинге «Яндекс. Очулдурукчу» деп сервис тыптып кээр. Яндексте 100 ажыг янзы-бүрү дылдар бар. Тыва дылды шак ол 100 ажыг дылдарның аразынче киирер дээш, чогуур ажылдарны чорудуп турар бис. Ол ажылдың түңнелинде сөзүглелдерни кандыг-даа дылдан тыва дылче «Яндекс. Очулдурукчуга» очулдуруптар апаар. Бөгүн чыып алган баазавыска даянып, Тываның чырык угаанныг оолдар-кыстары ол очулганы кылып эгелей берген.
2024 чылда тыва дылдың шын бижилгезин хынаар система болу бээр. Бо хүннерде аңаа хамаарыштыр чогуур ажылдарны чорудуп турар бис. «Тывалап» деп сайт бар. Тывалар төрээн дылынга бижиксээр. Ынчалза-даа чазыг чокка бижиири берге. Ынчангаш «Тывалап» деп сайтыже кире бээрге, тыва дылда сөстерниң чазыгларын эдип бээр. Бо кылып турар ажылывысты чүгле сайтыга эвес, а социал четкилерде мессенджерлерге дээш, каяа-даа ажыглап болур арганы тургузар дээш, кызыдып турар бис.
Ооң соонда, 2025 чылда, «Тыва чугааның тодарадыкчызы» деп төлевилелди белеткеп турар бис. Ону кылырга, 300 хире шак бижиткен тыва домактар херек. Чижээлээрге, орус дылды 264 шак бижиттирип каан, башкир дылды 277 шак, англи дылды 3364 дээш шупту аңгы-аңгы үелерлиг домактарны тускай программада чыып каан. Бо программавыс болу бээрге, кым-даа ажыдыптарга, тыва домактар бар боор. Микрофонну базып алгаш, тыва дылда домакты номчуп азы чугаалаптарга, харыызы үнүп кээр. Ынчап тургаш 300 шактың чугаазын чыып алырын планнап турар бис. Ооң соонда тыва дылды компьютер дээн ышкаш техника билип турар апаар.
Ол ышкаш чугаа синтезатору база херек. Ону кылырда, тыва дылга эки чугаалаар кыс кижи херек. Ооң үнүн бижидип алгаш, монтажтааш, компьютерже киирер. Оон компьютер ол үн-биле «чугааланыр» апаар.
Тыва дылда кылымал угаанныг колонка 2026 чылда боттаны бээр дээрзинге идегеп турар бис. Колонкага айтырыг салырга, ол тыва дылга ырлап, чок болза агаар-бойдус ам бо шакта кандыгыл дээш харыылап бээр. Бо колонканы кылырынга чугаа тодарадыкчызы, чугаа синтезатору болгаш очулдурукчу ыяап-ла херек болур. Англи дылда база бар. Ону тыва дылче очулдуруп алыр болзувусса эки. Ооң соонда кылымал угаанныг колонкага айтырыг салырга, ук баазадан англи дылда харыыны тыпкаш, тыва дылче очулдургаш, синтезатор харыылап бээр.
Кылымал угаанныг колонканың адын кым деп адап алыр бис деп айтырыг бар. Дүүн кежээге чедир кирген саналдарның аразындан Эвилең, Ай-кыс, Матпаадыр деп үш атты шилээн бис. Ам оларның чаңгызын шилиир дээш, онлайн бадылаашкын чоруп турар.
ЭВИЛЕҢ дээрге дыка чараш ховар тыва кыс ат. Яндексте Алиса-биле чугаалажып турган улус ооң эвилең-ээлдээн эскерген боор. Ону канчаар-даа сөглээрге, ол удур черле бак сөс чугаалавас, эвилең харыылаар. Тыва дылдыг кылымал угаан база эвилең-ээлдек, чазык чаңныг кыс уруг болган болза деп бодал-биле саналдаан.
АЙ-КЫС — тыва кыс чараш ат. Кылымал угаанны англи дылда AI (Artificial Intelligence) деп адаар, ынчангаш амгы үеде Россияның үндезин чоннарының дылдарында тыптып турар кылымал угаанныг колонкаларны hомай (башкир дылда), iВика (марий дылда) дээн чижектиг АЙ деп слогтуг чиңгине кыс аттар-биле адап турары база ужурлуг.
МАТПААДЫР дээрге тыва улустуң аас чогаалының делегейинче кара чажывыстан эдертип келген номувус болгай. Үе шагның сайзырап өскерилгени-биле Матпаадырның чаа делегейде овур-хевири, кижи-биле харылзажыр аргазы база чаарттынар ужурлуг эвес бе? Социал четки ВКонтактеде «Тыва википедия» деп бөлүкче киргеш, онлайн соңгуурунче силерни кыйгырып тур мен, чонум – деп, Чойган Ондар чугаалаан.
Чойгана Карди «Орус-тыва сөстүктүң» онлайн хевири-биле таныштырылганы кылган.
Тыва дылды нептередириниң планын тургузуп тура, ТГШИ-ниң ажылдакчылары тыва дылдың интернет четкизинде ажыглалынга хамаарыштыр шинчилел ажылын организастаан турган.
Хемчегниң эң-не кол кезээ – тыва дылды интернет четкизинде нептередип чоруурларга шаңналдарны тывыскан.
Айдың ОНДАР.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1