Чайның башкы айында Тываның эң-не чараш булуңу – ыраккы Тожу кожуунче сургакчылаар аас-кежик меңээ таварышты. Тожу дептерге-ле, кижиниң сагыжынга бир-ле дугаар ивилер, Азас хөл, алаң-тос чечээ каракка чуруттунуп келир болгай. Ынчангаш бир-ле дугаарында ивижилерниң турлаанга чедип, оларның амыдырал-чуртталгазын чоок көрүп билип алыр сорулгалыг үнүптүвүс.
Баш бурунгаар дугурушканывыс езугаар Доора-Хемче баар орукка бисти ивижилерниң дузалакчызы Аида Даржап уткуп алды. Оруктан ийи километр хире черде ивижилер турлаанче чадаг кылаштажыптывыс. «Базарга – көк, эдерге – хек» дээни ышкаш, езулуг-ла көктүг-шыктыг, ногаан арга-эзимде кижи базар чер чок көк-көк чечектерден бүткен, чымчак чиңгистиг черге кылаштажып, ол оранны чарашсынып чорааш, турлагга келгенивисти безин билбейн бардывыс.
Ивижилерниң турлаа Улуг-Оо бажы деп черде турар. Борбак-оол Колдуң аалында ийи улуг майгын бар, ырак эвесте одарда ивилери оъттаан, анайлары баглаашта болду. Эртенги сүт-саан ажылдары доозулган үеде четтивис.
Ай-айы-биле тайгадан үнмейн баар...
Аалдың ээлери хоюг иви сүдү-биле хайындырган изиг сүттүг шайы-биле бисти уткуп алдылар. Тыва Республиканың көдээ ажы-агыйының алдарлыг ажылдакчызы Борбак-оол Сюрюн-оолович өөнүң ишти Алдын-кыс Александровна-биле 20 ажыг чыл дургузунда иви мал кадарып чоруур салгал дамчаан ивижилер. Улуг-Оо бажында бо чазаанче март 28-те көжүп келгеннер, июнь айның ортан үезинде Ат-Чол деп черде чайлаанче көже бээр. Бо хүнде ивижилерниң турлаанда 100 баш бичии-ле четпес иви бар. Мал оолдаашкыны дооступ турар, чаңгыс-ла төрүүр мынды (кыс иви) арткан болду.
«Өгбелерим шупту ивижилер чораан, ынчангаш ивиден өске ажыл-агый, амыдырал-даа билбес мен» – деп, ивижи чугаазын эгелеп алды. Ооң чашкы, элээди үелери кырган-ачазының турлаанга эрткен. Шериг хүлээлгезин эрттирген соонда, «Май 1» совхозка чолаачылап эгелээн. Борбак-оол Сюрюн-ооловичиниң авазы Риша Допчутпановна Кол Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы аттың эдилекчизи. Иезинден дамчып келген иви малын «Өдүген» МУБ-ка ажылдап тургаш-ла хүлээп алган. Совет үелерде Тожуга 12 ферма база 5 муң ажыг иви мал турган. Ивиниң эъдин, кежин база бышкактарын дужаар үелер-даа турган. Эрткен чүс чылдың 90 чылдарында иви малды мөөңү-биле кырып турганын ивижи хомудап чугаалады. Амгы үении-биле ивижиниң малының баш саны ортумак деңнелде деп болур.
– Бо кыш эки эртти, чазын 29 анай алдывыс. Ооң мурнунда Өдүгенге турлаглап турган бис. Эрткен чылдан тура бо Улуг-Оо бажында келдивис. Аргыжарынга эптиг, орук чер, малга-даа таарымчалыг. Чайгы үеде тайгаже үне бээр бис. Өдүгенге ай-айлары-биле тайгадан үнмейн баар турдувус. Бир кезек адыг, кокай-даа кежээлеп турган. Бир катап частыг эртен турлагже тайга ээзи-даа кээп турду. Ам бо чер ыржым, амыр-тайбың-дыр – деп, ивижи чугаалады.
Колдарның өг-бүлези 3 ажы-төлдүг, 6 уйнуктуг. Оолдары Ай-Херел биле Өнер-оол өг-бүлелерлиг Адыр-Бажы суурда амыдырап-чурттап турарлар. Чаңгыс кызы Сайлана ТывКу-да туризм талазы-биле өөренип турар. Уйнуктары чайгы дыштанылгада кырганнарының чанынга дузалажып чайлаар. Ам бодунда чүгле үжү келген, ам-даа келирлер деп, кырган-авазы өөрүп чугаалады. Уйнуктары Аюна, Севил, Сержээна даң бажында кырган-авазынга анайлар тутчуп, ивилер сагжырынга дузалашкаш, хостуг үезинде майгында телевизор көрүп олурарлар.
" Ак иви көвүдээрге, мал эвээжээр..."
Ивижилерниң мал төрүүр чымыштыг үезинде төрел акызы Анатолий Бараан биле угбазы Аида Даржап дузалажып чедип кээрлер. Анатолий Киинейович бүгү назынында, «Май 1» совхоз турда-ла, мал эмчизи болуп ажылдап келген. Ол Иркутскунуң көдээ ажыл-агый техникумунга фельдшер мергежилди чедип алган. Иви малга, өске малдар ышкаш, Сибирь язвазынга, бруцеллезка, кеш адааның шаашкаанга удур тарылганы албан чорудар деп хоочун чугаалады: «Сибирь язвазы айыылдыг, кижиже халдай берип болур. Иви, соок черниң малы болгаш, каңдаашкынныг изиг чайларда дуюглары аарыыр. Эмневес болза, аразында халдажы бээр».
Аида Даржапты Тожуда танывас кижи чок деп болур. Ол кожуунда хөй-ниитижи, идепкейжи, ажылгыр-кежээ иелерниң бирээзи. Аида Сарыг-ооловна Тоора-Хем школазында күш-ажыл башкылавышаан, школа музейин удуртуп турар. Чайгы үеде дуңмаларынга дузалажып келгени бо.
«Дуңмам, күдээм ивижилерниң езу-чаңчылдарын дыка сагыыр. Ак өңнүг ивилерден көвүдедир азыраңар, чараш ышкажыл деп сүмелээримге, ак иви көвүдээрге, мал эвээжээр дээш ынавас болдулар. Дуңмаларым кады 30 чыл чурттааш, 2019 чылда Кызылга Өг-бүле хүнүнде «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальды-даа алдылар» – деп, дуңмаларынга чоргаарланып чугаалады.
Иви малды дыка-ла чараш, чааш мал-дыр деп көрдүм. Даң бажында одарже үндүрүптерге, дыка ыравайн оъттап чоруур. Анайларын кажаалап-даа турбас, чудуктарга баглап каар. Чаа төрүттүнген анайларның өң чүзүнү аңгы-аңгы — ак, бора, кызыл-хүрең. Ивини адаары база тускай: кыс ивини – мынды дээр, аныяк кыс иви – мындыжак, чазап каан, мунар эр иви – чары, бир хар ажып турар эр ивини – дөңгүр, 2 хардан улуг эр ивини – дүктүг мыйыс, бүдүрүкчү малды – эдер, чаш төлүн – анай, эрткен чылгы анайны таспаан дээр.
Ивижилерге күрүне деткимчени удаа-дараа көргүзүп турар. Наадым байырлалдарында чедиишкинниг ажыл-ижи дээш улуг майгыннар, харга халдыр «Буран», рация-биле-даа шаңнадып турганнар. Чоокта чаа көвүрүг ажыдыышкынында Колдарның өг-бүлезинге хүн батареязы болгаш спутник антеназын тывыскан. Салгал дамчаан ивижилер мындыг шаңналдарга төлептиг-даа.
Ивижилер дыка-ла биче сеткилдиг, бөдүүн, экииргек улус болду. «Амыдыралыңарга чүү чедишпейн турарыл?» – деп айтырарымга, «Шуптузу чедер» – деп харыыладылар. Ылап-ла, мындыг чараш оранга бойдус-биле тудуш амыдырап-чурттаары дег аас-кежик кайда боор.
Алдынай АРАКЧАА.
Буян ООРЖАКТЫҢ болгаш авторнуң тырттырган чуруктары.