Ховар иви малдың оран-чурту, аң-меңниң, балык-байлаңның элбек үүжези, 6 муң ажыг чурттакчылыг Тываның чөөн чүгүнде кожуун – Тожу.Тожуларның ажыл-амыдыралының дугайында чагырга даргазы Буян Ондар-биле “Шын” солуннуң корреспондентизи Мерген Ондар ужуражып, чугаалашкан.
– Буян Сергеевич, экономиканың бурунгаар сайзыралынга чылыг, чырык айтырыглары чугула черни ээлеп турары билдингир. Амгы үеде кожуунда чырык хандырылгазының айтырыгларының дугайында чүнү чугаалап болур силер?
Тожу кожуунга чырык хандырылгазының айтырыглары сөөлгү чылдарда нарын айтырыгларның бирээзи турган. 2019 чылдың эгезинде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле дизель-биле ажылдаар станцияга 3 “Туссан” деп генераторларны немей саткан. Оон аңгыда, 12 млн. рубльге электри четкилерин болгаш ооң чагыларын чаарткан. Ооң түңнелинде, электри хандырылгазы канчаар-даа аажок чедимчелиг болгаш турум апарган деп бүзүрелдии-биле чугаалап болур.
– Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалынга саналдап кииргени “Чаа сорук” деп губернатор төлевилелинге киржир төлептиг кижилерни шилип алган боор силер аа?
– Бо төлевилел кончуг шыңгыы негелделиг. Аңаа чиик кем-херек үүлгеткеш, кеземче херээнден хосталып үнүп келген, өг-бүлелиг болгаш чону-биле эптиг-демниг ажылдап, чурттаар шын орукту шилип алыр күзелдиг улус киржир эргелиг. Адалар чөвүлели, школаларда ажылдап турар эр башкыларның киржилгези-биле кеземче херээн эрттирип чораан улустуң даңзызын тургускаш, үстүнде айыттынган негелделерге дүгжүп турар 2 кижини шилип алган бис. Амгы үеде оларның кыштаг, кажаа-хораа тудар чер участогунуң документилерин четчелээр ажылдар чоруп турар.
– Тожу кожуунда мал-маган кыштаглаашкыны кайы хире чоруп турарыл, мал чеминиң курлавырлары четчир, берге айтырыглар чок деп болур бе?
– Бистиң Тожу кожууннуң девискээринге, бо чылын өске чылдарга деңнээрге, канчаар-даа аажок чылыг, хар улуг эвес кыш болуп тур. Ындыг-даа болза, эрткен чылдарның түңнели-биле сигенни пландан ажыр кезип, белеткеп алган бис. Ол ышкаш малга дус курлавыры база четчир. Суг хандырылгазынга хамаарыштыр база чидиг айтырыглар амдыызында чок. Суббота санында малчын коданнарже үнүүшкүннерни чорудуп, арат-фермер ажыл-агыйларның удуртукчулары-биле чугаалажып тур мен. Кыштаглаашкынны кожууннуң удуртулгазы шыңгыы кичээнгейге алган. Чаңгыс-ла дүвүрелди болдуруп турар айтырыг – бөрүлерниң көвүдээни. Бо хүннерде кокайлар-биле демиселди күштелдирип, 4 аглаашкынны эрттирдивис. Ол ышкаш суму бүрүзүнде бөрүлер-биле демисежир бригадаларны тургускан. 2018 чылга деңнээрге, 2019 чылда түңнелдеривис эки болган. Ийи чыл бурунгаар 11 кокайны узуткаан болза, 2019 чылда 22-ни чок кылдывыс. Бо чылын база оон-даа хөй бөрүлерни узуткаар сорулгалыг бис.
– Буян Сергеевич, “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг”, “Инек – чемгерикчи малым” деп губернатор төлевилелдеринге киржилгеңер түңнелдериниң дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Тожу кожуунга хой ажылы таарымча чок болганындан хөй эвес шээр малдыг бис. Ындыг-даа бол, сөөлгү үеде бо төлевилелче өскерилгелерни киирген. Ынчангаш сарлык болгаш инек малды база аныяк өг-бүлелерге дамчыдып берип, өстүрерин чөпшээрээн. Бо чылын сумуларга чон хуралдарын эрттиргеш, 3 киржикчини шилип алдывыс. Оларның чогуур документилери дужааттынган. “Инек – чемгерикчи малым” деп төлевилелге хамаарыштыр алырга, 2016 чылдан 2019 чылга чедир 51 баш инекти баштайгы киржикчилер алган турган. Бо хүннүң байдалы-биле алырга, ол 114 баш чедир өскен.
– Тожу кожуунда социал объектилер школа, уруглар садтары, көдээ культура бажыңнарының тудуглары кайы хире чоруп турарыл?
– Бистиң Тожу чедери ырак, Соңгу чүкке санадыр болгаш, кандыг-даа тудуг материалдарының өртээ 30 хуу чедир өзе бээр. Ындыг-даа бол, “Тываның дүрген хөгжүлдези” деп программа, төлевилел таварыштыр бистиң кожуун база планче кирген. Ооң түңнелинде, 2022 чылда школа, уруглар сады, клуб, көвүрүг тудары дээш, оон-даа өске төлевилелдер бар. Эрткен 2019 чылда Адыр-Кежиг суурнуң көдээ Культура бажыңының капиталдыг септелгезин кылдывыс. Чон ол дээш аажок өөрүп, амырап турар. Ол ышкаш Тоора-Хемде кожууннуң төп ном саңының септелгезин база доостувус.
Чүгле федералдыг төптүң база республиканың бюджединге идегеп олурбайн, септелге ажылдарын боттарывыстың акша-хөреңгивис, күжүвүс-биле база чорудуп турар бис. Эрткен 2019 чылда Ий суурда эрги, октаттынган одалга төвүнүң оран-савазын чурттакчы чонну эвилелдээш, тудуг материалдарын саткаш, тыва хүреш спорт залы кылдыр эде тудуп алдывыс. Амгы үеде ында бичии мөге оолдарны белеткеп, тыва хүрештиң аргаларын өөредип турар. Тожу кожуунда ажылдап турар даг-үлетпүр бүдүрүлгелери база социал объектилер тударынга дузазын көргүзүп турары өөрүнчүг. Голевтиң компаниязындан инвесторлар 2 млн. рубльге 2 аал чурттаар эрги бажыңны садып берген. Аңаа 40 хире олуттуг уруглар садының немелде корпузун тудар кылдыр 2020 чылдың планынче киирип алдывыс.
– Тожу кожуунга чылдың эртип турар “Ивижилер байырлалы” деп чараш, солун байырлал бар болгай. Бо чылын бо хемчегни кажан, канчаар эрттирер силер?
– Ивижилер байырлалы бо чылын февраль 28-те болур. Мооң мурнунда хемчегни чүгле республика чергелиг деңнелге эрттирип турган. Эрткен чылдан эгелээш, кожа регионнарда эвээш санныг биче-буурай чоннарның төлээлери, ооң иштинде Моолдан аалчылар база кээп турар апарган. Ынчангаш бо байырлалга белеткел база онза харыысалгалыг болуру чугаажок.
Бо чылгы байырлалда база хөй-ле солун хемчеглер болур. Чижээлээрге, тожу чадырлар мөөрейи, иви чарыжы (эзертээри, чүък чүдүрери), аңчы хаактар кедип алгаш чаржыры, аң эъдинден кылган чемнер мөөрейи, ол ышкаш база бир солун хемчег, “Ивижи өг-бүлеге дузаламчы” деп губернатор төлевилели таварыштыр Саха (Якут) Республикадан 37 баш ивилер садып алган бис. Бо хүннерде ивилер Лунсин компаниязындан 15 километр ырак черде карантин эртип турар. Февраль 28-те болур ивижилер байырлалынга Якутиядан эккелген ивилер биле Тывада Тожу кожуунда ивилерни орнаар бис. Ооң кол сорулгазы – иви малдың ханын чаартыр, кадык-шыырак хуур анайларны алыры. Тожу чону чаа төрүттүнген иви төлү бызааны ынчаар адаар.
Ол-ла ивижилер байырлалынга эң солун хемчег, Тожу чонунуң езу-чаңчылдары-биле ийи аныяк өг-бүлениң бадыланчып, өгленир езулалы болур. Ол ышкаш бир улгады берген улуг назылыг өг-бүле улустуң мөңгүн кудазын база эрттирер бис.
– Буян Сергеевич, иви малдың баш санын өстүрүп турары дээш, күрүнеден дузаламчы (дотация) акша-хөреңги айтырыглары канчаар шиитпирлеттинип турарыл?
– Тывада ивиниң баш саны оранчок эвээжээн деп ажыы-биле миннир апаар. Эрткен чылын чизелээшкин ажылын кылдывыс. Амгы үениң байдалы-биле Тожуда 1647 иви санаттынып турар. Мооң мурнунда чылдарда дотация акшаны берип турган. Ооң кол негелдези – иви малдың баш санын өстүрген кижилерге дузаламчыны бээри. Малдың саны кызырлыр болза, ук федералдыг акшаландырыышкынны соксадырынга чедир айтырыгны тургузуп турар. Ынчалза-даа бо чылын айтырыгга республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы база ивижилер катап эглип кээп, дарый шиитпирлээр хемчеглерни ап турар. Эрткен чылын иви бажын өстүргени дээш, дузаламчы акшаны бербээн-даа болзувусса, “Ивижилерни деткиир” фонд таварыштыр 1 млн. рубльди дотация кылдыр үлээн. Ооң-биле чергелештир, харга чоруур техника-биле (снегоход) хандырган, ивижилерниң турлаг бүрүзү спутник таварыштыр харылзажыр телефоннуг, чиик база чылыг майгыннарлыг дээн ышкаш таарымчалыг шупту байдалдар тургустунган. Чазактың, күрүнениң талазындан ивижилерге деткимче, дузаламчы кезээде бар деп чугаалап болур.
– Буян Сергеевич, ырак-узак Тожу кожууннуң ажыл-амыдыралының дугайында делгереңгей чугаалап бергениңер дээш, улуу-биле четтирдивис.
– Силерниң “Шын” солуннуң редакциязынга база өөрүп четтиргенимни илереттим. Тыва чонну, аалчыларны Тожуга февраль 28-те болур “Ивижилер байырлалын” кээп көөрүнче чалап тур бис!