КӨДЭЭ ЧЕРНИҢ ЭМЧИЗИ

Өске черге ажылдаарга эки, Тывага оон-даа онза

Кандыг-даа кижи бир дугаарында эртем-билиг чедип алгаш, келир үеже бүзүрелдиг көрүштүг, чедимчелиг амыдыралдыг болуксаар болгаш эки талазын шилип чурттаар эргелиг. Эрткен чылдарда республиканың социал-экономиктиг байдалы эртем-билиглиг, ховар специалистерни республикадан дашкаар өске регионнарже чоруур ужурга таварыштырганы кымга-даа чажыт эвес. Чижээ, чүгле эмчилерни алгаш, көөр чүве болза, 2014 – 2016 чылдарда дээди эртемниг эмчилер – 148 кижи, 2017 – 2019 чч – 221 кижи Тывадан чоруй барган турган. (эртемденнер К.Д. Аракчаа, С.А. Хомушку, С.К. Донгактың “Тываның эмчи кадрларының шимчээшкини” эртем ажылында бижээн медээзинден алган - авт) Амгы үеде эмчилер катап чанып кээп эгелээн.

Красноярскстаттың үндүрген түңнелдери-биле алырга, 2022 чылдың январьдан июньга чедир республикаже дедир чанып келген улустуң ниити саны 2192 кижи четкен. Оларның аразында тускай эртемниг эмчилер – терапевтер, педиатрлар, кезер эмчилер, анестезиолог-реаниматологтар, акушер-гинекологтар, невролог, кардиолог, офтальмолог, эпидемиолог, эндокринологтар болгаш психиатр-наркологтар база катап эглип кээп эгелээн. Кызылдың эмнелгелеринде ажылда тургустунуп алган эмчилер – 32, кожууннарже ажылдап үнген эмчилер – 20.

Өскен-төрээн суурунга, аймак чонунга эмчи дузазын чедирип ажылдаары, чүден артык эргим дээрзин чанып келген эмчилер чугаалап турар.

Аржаана Владимировна Чадамба 1987 чылда Эрзинниң Мөренге төрүттүнген. Ада-иезиниң беш ажы-төлүнүң дөрт дугаар уруу. 7 класска чедир Мөренге, оон Кызылдың дугаары 1 школазынга улаштыр өөренгеш, аңаа дооскан. 2009 чылда Кызылдың эмчи училищезин дооскаш, Эрзинге эмчи сестразы болуп ажыл-агыйжы амыдыралын эгелээн.

“Эмчи болурун меңээ кырган-ачам чагып, сүмелээн. Өг-бүлевисте, чоок төрелдеривисте-даа саң-хөө ажылдакчылары, башкылар, юристер дээш өске эртемниглер хөй, чүгле эмчи кижи чок. Ынчангаш кырган-ачам мени албан эмчи болур сен дээрге, ол олчаан эмчи болганым бо. Эрзинге ажылдап турумда, өөм ээзи эмчиниң дээди эртемин чедип алырын сүмелээрге, 2010 чылда Иркутскунуң эмчи университединиң хүндүс ажылдааш, кежээ өөренир хевиринге өөренгеш, 2018 чылда доостум.

Иркутскуга өөренип тургаш, ол хоорайда перинаталдыг төпке ажылдап турган мен. Ында эмчилер кижини дыка деткиир боор чорду, хүндүлел бижиктер-биле удаа-дараа шаңнадып-даа турдум. Аңаа-ла ординатурага неврологияны шилип алгаш, ийи чыл өөренгеш, 2020 чылда Иркутск облазының Усть-Кут хоорайының поликлиниказынга невролог кылдыр ажылдап кирдим. Оон черле Тывага ажылдаксааш, ол-ла чылын маңаа ажылдап чедип келгеш, Кызылдың хоорай поликлиниказынга невролог кылдыр ажылдап киргеш, акша-шалың чедишпес, чурттаар оран-сава чок боорга, катап Усть-Кутче өг-бүлем-биле чоруур ужурга таварышкан мен. Аңаа чурттаар ийи өрээлдиг квартираның арендазының өртээ – 15 муң рубльди ажылдап турган организациям төлеп берип турган. Уруглар садынче оолдарымны оочур чокка кииргеш, өөм ээзинге база ажылды тып бергени, аңаа ажылдаарынга эптиг турду. Ындыг-даа болза кижи дөмей-ле чаныксаар, өскен-төрээн черинге ажылдап-чурттаксаар боор чорду. 2022 чылга чедир ажылдап турумда, авам: “Көдээ черниң эмчизи” деп дыка эки программа-биле эмчилер суурларже ажылдап чоруп турарын чугаалааш, бисти чанып кээрин сүмелээн. Шынап-ла, ол программа-биле Мөренниң амбулаторлуг эмчи черинге бо чылдың июнь 24-тен эгелеп ажылдап кирдим. Бир неделя дургузунда ук программа ёзугаар 2 сая рубльди дораан төлеп бергенинге дыка өөрээн бис. Ол акша-түң биске чер садып алгаш, бажың-балгат тудуп алырынга дыка улуг деткимче-дир. Тываның Чазаанга, ТР-ниң Кадык камгалал яамызынга, аныяк эмчилерни шак мынчаар деткип турары дээш, четтиргеним илередир-дир мен. Төрээн суурумнуң арыг агаарын тынып, ам-на бодумнуң чонумга эмчи дузазын чедирер аргалыг болганымны аас- кежиим-дир деп үнелеп чор мен.

Көдээ суурларга ажылдаарга, база бир онзагай чүүл, чүгле эмчи ажылындан аңгыда, суурнуң хөй-ниити амыдыралынга, ында эртип турар янзы-бүрү хемчеглерге киржирге, амыдыралды улам долу, сонуурганчыг болдурарын эскерип тур мен. А соңгаар улуг хоорайларга ажылдаарга, чеже-даа акша-төлевири улуг болза, ажыл – бажың, бажың – ажылдан, өске солун чүү-даа чок болур чораан. Ынчалдыр чылдар шуужуп эрте бээр. А бодуңнуң-на чонуң аразынга шак мынчаар ажылдап, чурттаары ышкаш эргим чүве чок деп санаар-дыр мен.

Чоокта чаа суурнуң албан организацияларының аразынга кадык чаагай амыдыралды суртаалдаан хол бөмбүүнге маргылдаа болган. Аңаа бистиң коллектив тиилекчи болду. Удавас “Кызыл платьелер” деп солун хемчег болур деп турар. Аңаа база киржир деп турар бис. Черле ынчаш, кандыг-даа кижи чону-биле тудуш чоруурга эки.

Бо-ла бүгү амыдыралымда чедип алган, эвээш-биче-даа болза, чедиишкиннерим – авамның ачы-хавыяазы-дыр. Школаже кирбээн турумда-ла ачам, озал-ондакка таварышкаш, чок болган соонда, бисти, беш ажы-төлүн, авам чааскаан кижизидип өстүргеш, эртем-билигге чедирип каан. Авамга четтиргеним илеретпес аргам чок” – деп, көдээ черниң эмчизи Аржаана Владимировна өөрүп чугаалады.

Эмчиниң авазы Полина Шойжуновна Лопсан алдан хар ашканынга чалынмас, суурнуң улуг назылыг улузунуң аразында база бир идепкейжи энелерниң бирээзи. Ол боду ышкаш өөрүнден тургустунган “Надежда” бөлүктүң удуртукчузу. Бөлүк янзы-бүрү концерттерге бо-ла киржи берген турар. Ыр-шоорун күүседип, Казахстан безин чедип каапканын көдээ черниң эмчизи чоргаарал-биле каксы чугаалады.

Удавас 35 харлаар эмчиниң келир үеде сорулгалары шупту төрээн Тывазы, ооң сайзыралы-биле холбашкан. Өскээр көжүп чоруур бодалдардан шагда-ла адырылган. Чедип алган эртем-билии төрээн чуртунуң чонунга ажыктыг болурун күзеп, өске-даа эмчи эш-өөрү чанып кээр болза, дыка-ла эки ийик деп ол чугаалады.

К. МОНГУШ.
Эмчиниң хууда архивинден чуруктар.