Малчыннар көргүзүп берген
Россия Федерациязының Культура яамызының деткимчези-биле В.Д. Поленов аттыг Россияның күрүнениң улусчу чогаадылга бажыңының, Тыва Республиканың Сергей Пюрбю аттыг улусчу чогаадылга төвүнүң ажылдакчылары Чөөн-Хемчик биле Мөңгүн-Тайга кожууннарга чорааннар. Фольклор экспедициязының үезинде эртемденнер малчын аалдарга чедип, оларның хүн бүрүде ажыл-ижин, чуртталгазын сонуургап, тыва улустуң көшкүн амыдыралының шинчилелдерин чорутканнар.
Чөөн-Хемчик кожуунда муңчу малчыннар Доктана биле Наталья Донгактар эртемден аалчыларны аалынга хүндүлеп, оларны тыва национал аъш-чем-биле ашкарып-чемгерип, хойну кыргыырындан эгелээш, ооң кидис кылырынга чедир херек кырында көргүскеннер. Ол ажылды эртемденнер чурук-хөрүкке тырттырып шинчилээннер.
Планның 2 хире хуузу...
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының август эгезинде сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, 2025 чылда мал чеминиң белеткелиниң планы 2 хире хууга күүсеттинген. Бо айның баштайгы неделязынга чедир 3 028,4 га ажыг черде сигенни кескен, 3 242,5 тонна ажыг сигенни бөлүп алган. Ол дээрге 217 муң тонна мал чеми белеткээр планның 2 хуу хирези.
Мал чеминиң белеткели хожудап турар. Ооң чылдагааны – эрткен чазын, чайын республиканың девискээринге агаар-бойдустуң кааңдаашкынныг болганы. Оът сигенниң дүжүдү 1 гадан ортумаа-биле 10 центнер. Эң ылаңгыя Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл, Улуг-Хем болгаш Чеди-Хөл кожууннарда оът-сигенниң үнгени дыка таарыы.
Келир кыжын мал чеминге ажыглаары-биле көдээниң ажыл-ишчилери 217 муң тонна хире сигенни белеткеп алыр ужурлуг. Агаар-бойдустуң кааңдаашкынныг, оът-сигенниң шоолуг эвес үнгениниң чылдагааны-биле келир кышка мал чеми эвээш курлавырлыг бооп болурунуң айыылы бар. Ынчангаш мал чемин Тыва-биле кожа-хелбээ регионнардан садып алырының хемчеглерин ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы баш бурунгаар көрүп турар.
Мал чемин хөйү-биле белеткеп алырының бүгү-ле аргаларын ажыглаарынче, күжениишкинниг ажылдаарынче көдээниң ажыл-ишчилерин көдээ ажыл-агый сайыды кыйгырган.
Маадырларның Алдары аллея
Таңды кожууннуң Кочетов сууру күрүне ужур-уткалыг төөгүлүг болуушкуннарның чурту. Маңаа революсчу кызыл партизан Сергей Кочетовтуң удуртулгазы-биле Октябрь революциязының одаа хып үнген, Кочетов суурнуң турар чери Суг-Бажынга Тыва Арат Республика 1921 чылда тургустунган, баштайгы коллективтиг ажыл-агыйларның бирээзи организастаттынган, Кочетов суурдан дайынчылар Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттанып, Афган болгаш Чечен дайыннарынче барып турганнар. Амгы үеде Украинада тускай шериг операциязынче чоруп турарлар. Оларның чамдыызы Төрээн чуртунче ээп келбээннер.
Кочетово суурнуң чурттакчылары тус чер чурттуг дайынчыларга тураскаадып, Алдар аллеязын тудар деп шиитпирлээннер. Суурнуң чурттакчыларының эгелээшкинин Таңды кожууннуң удуртулгазы деткээн. Кожуун администрациязының даргазы Алексей Сазан-оол баштаан даргалар тус черниң чурттакчылары-биле ужуражып, Алдар аллеязының төлевилелин сайгарып чугаалашканнар. Аллеяның тудуун демнии-биле чорудар деп шиитпирлээннер.
Дайынчыларның Алдар аллеязын сентябрь бирде байырлыы-биле ажыдар.
Инектиң калчаа аарыынга удур
Мыйыстыг бода малдың калчаа аарыы – халдавырлыг аарыгларның бирээзи. Бир эвес баш бурунгаар хемчеглерни албас болза, “инектиң калчаа аарыы” деп эртем ажылдарында бижиттинген аарыгдан хөй мыйыстыг мал кырлып, кижилер өлүп болур. Чурттакчы чон инектерни, бызааларны, молдургаларны хөйү-биле тудуп турар Бии-Хем кожуунга бо аарыгга удур зооветеринарлыг хемчегни баш бурунгаар ап чорудары кончуг чугула.
Инектиң калчаа аары тыптып, нептереп тарап болур айыылды узуткаар талазы-биле өөредилгени Бии-Хем кожуунга “Тыва Республиканың гигиена болгаш эпидемиология төвү” федералдыг албан чери болгаш “Роспотребнадзор” күрүне албанының специалистери эрттиргеннер. Бо аарыгга удур эмнер, оларның ажыглаарынга херек дериг-херекселдер кожуунда зооветеринарлыг албан черлеринде барын өөредилге үезинде хынаан, инектиң калчаа аарыы тывылган черге канчаар хөделириниң талазы-биле практиктиг хемчеглерни чоруткан.
Эм оъттарны тайылбырлап берген
Тыва эм оъттар-биле байлак. Оларны танып, ажыглап билири, эң ылаңгыя көдээниң чурттакчыларынга база кончуг чугула.
Адалары Украинада тускай шериг операциязында киржип турар уругларның дыштанылга лагеринге Каа-Хем кожууннуң төп библиотека системазының ажылдакчылары барып, эм оъттар болгаш үнүштер дугайында оолдар, уругларга тайылбырлап берип, оларның чурттап турар чери чараш агаар-бойдустуг Сарыг-Сеп суурда өзүп турар үнүштерни болгаш оъттарны көргүзүп, оларның эм шынарын чугаалап бергеннер. Уругларның хүннүң көрүп турары ыт-кады дээш өске-даа үнүштерниң, инек-караа, кызыл-кат дээш амданныг каттарның эм шынарын билип алыры оларга дыка сонуурганчыг болган.
Эм оъттар болгаш каттардан хайындырган шайларны база оолдар, уруглар амданнанып ишкеннер.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7