РФ-тиӊ Президентизи В.Путинниӊ 456 дугаарлыг чарлыы ёзугаар Мөӊгүн-Тайга кожууннуӊ «Барлык» арат-фермер ажыл-агыйыныӊ кадарчызы Эрес-оол Бады-Очурович Хомушкуга «Россияныӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тывыскан.
Ол – бүгү назынында республиканыӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип келген Тываныӊ алдарлыг малчыны.
Бо чылгы Наадымның «Тергиин өг» мөөрейиниӊ тиилекчилери аныяк сарлык кадарчылары Дииӊ-оол биле Алена Иргиттерниӊ өөнге ачы-хавыяалыг хоочун сарлык кадарчызыныӊ ажыл-амыдыралын сонуургап, ужуражып чугаалаштывыс.
«Контр» оглу — суму чагырыкчызы
ТАР-ныӊ Совет Эвилелинге каттышканыныӊ соонда, балдыры дыӊзыг, мал-маганныг арат бүрүзүн актыг черге буруудадып турганы чажыт эвес болгай. Шак ындыг «контр» дирткен араттарныӊ бирээзи Эрес-оол Бады-Очуровичиниң ачазы болган.
«Ачамны «контр» дээш алгаш баарга, авам күжүр 11 ажы-төлүн кара чааскаан азырапөстүрген. Он бир кижиниӊ оолдарыныӊ хеймери мен» – дээш, ат-алдарлыг малчын амыдыралын допчулап чугаалады.
Ол Тоолайлыг девискээринде Пөштүг-Чарык деп черге 1947 чылда төрүттүнген. Шуй, Мугур-Аксы, Тээли суурнуӊ школаларынга өөренип, эртем-билигниӊ эге чадазын доозуп алган.
Тоолайлыгга чанып келгеш, Оолак Демир-оолович Хомушку деп малчынныӊ аалынга бир чыл иштинде сакмааннап кыштаан. Хөй ажы-төлдүг хоочун малчынныӊ 100 баштан 105 хуу кылдыр өшкү төлүн ап, мал өстүреринге хөлчок турганын ол магадап чугаалаан.
– Совхоз баштаар чер Барлык биле Тоолайлыг хемнерниӊ белдиринде Күрбааза деп черге турган. Садыг биле почтаны аӊаа катай харыылаар чер кылып каан. Ийи барба чүдүрген аът чедип алгаш, аалдар кезип аъш-чем барааннарын садыглаар, почтазын тарадыр шак ындыг ажылга ажылдап чордум. Улаштыр мени Каргы көдээ совединиӊ секретары кылдыр соӊгаан. Ынчан ооӊ даргазы Харлыг-оол Делгер-оолович Салчак турган. Ол үеде ажылывыс белен эвес, протокол хамык чүүлдерни бижик машиназынга боду парлап, ажылдаар мындыг үе турган. Оон райкомнуӊ даалгазы-биле чеди чыл дургузунда Мөген-Бүренниӊ суму даргазы кылдыр ажылдадым. Мени өөренир кылдыр бадылааш, Омскуже чорудупкан. Ол чылын партия школаларын хаап эгелээн. Ынчалза-даа Красноярскыныӊ көдээ ажыл-агый техникумунга удуртукчу кадрлар өөредир чер тургузуп каан болду, бисти ынаар шилчидипкен. Зоотехник мергежилди аӊаа өөренип, доозуп алдым.
Ол үеде партия кежигүнү кижи чүгле партияныӊ айтыышкыны-биле болур чүве-ле болгай. «Мөген-Бүрен», «Малчын» совхозтарны удуртуп, директор-даа, зоотехник-даа кылдыр ажылдап келдим. Кожууннуӊ көдээ ажыл-агый эргелелиниӊ даргазы, коммунал ажыл-агый даргазы, райком партияныӊ килдис эргелекчизи кылдыр ажылдап чордум. Бир ийи чыл болгаш-ла, халажып, ынчаар ажылдап турдум.
1997 чылда сарлык, өшкү кадарчыларыныӊ бригадазын «Малчын» совхозтан аӊгылап, Тоолайлыгга колхоз тургускан. Ооӊ баштайгы директору Алексей Кула халажы бээрге, мени даргаладып каан.
Тоолайлыгга аӊгы суму тургузар деп шиитпирни 2000 чылдар үезинде бадылаан. Тоолайлыг сумузунуӊ чагырыкчызы болуп сес чыл ажылдадым.
Хоочун Эрес-оол Бады-Очуровичиниӊ төөгүзүн дыӊнап олургаш, «Шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас» деп үлегер домакты сактып келдим. «Контр» деп актыг черге буруудаткан бөдүүн араттыӊ хеймер оглу ажылгыр-кежээ, бурунгаар чүткүлдүг, тура-соруктуг болганы-биле чаӊгыс чер-чурттугларыныӊ бүзүрелин чаалап, суму чагырыкчызынга ийи чыл улай соӊгуттуруп турган болду.
📢Арат ажыл-агыйынга беш чүзүн мал өстүрер
Эрес-оол Бады-Очурович хүндүлүг дыштанылгаже үнүп, суму чагыргазыныӊ ажыл-албанын хүлээткен соонда, арат-фермер хуу ажыл-агыйны тургузуп алган. Өөнүӊ ишти Өшкү-Саар Доӊгаковна болгаш уруглары, оолдары, дуӊмалары, төрелдери ооӊ эгелээшкинин деткип, ажыл-агыйын сайзырадырынга демнежип, дузалажып келген.
«Арат ажыл-агыйынга беш аӊгы, тодаргайлаарга, сарлык, чылгы, инек, хой, өшкү беш чүзүн малды тудуп турдум. Мөӊгүн-Тайга девискээринге сарлыкты өстүрүп болур, улустуӊ кызып ажылдаарындан хамааржыр. Сөөлүнде ажылдап турганым-биле алырга, сарлыывыс бызаа-күзээзи-биле катай ниитизи-биле 600 ажыг баш болган. Мал-маганны, ажыл-агыйны Хомушку Эртине оглум улаштыр хүлээнип алган. Боду спортчу, хүрежир мөге кижи. Акылары аӊаа дузалажып турар. Мынчаар ажылдап келген түӊнелимде, хамык чүүлдү өөренип көрген улус база мени деткип, шаӊнал-макталче киирген мындыг чүве-дир. Өөрүп четтиргенимни илередип тур мен» – деп, ол өөрээн сеткилин үлешти.
📢Үндүрүг — күрүнеге деткимче
«Ылаӊгыя Тываның девискээринге мал азыравас болза, амыдырап-чурттаары амыр эвес болгай. Өске черлерге бодаарга, суу-даа, ыяжы-даа бар, амыдырап болур черлерге хамааржыр. Улангом дээш кезек девискээрлерге дуржулга солчуп барып чедип чордум. Ол черниң малчыннары одаар от чок, анаа шөлде чурттап турар болгаш, инек мыяа одаар, ыяш дилдирер черлерден хирээ мыяа чүдүрүп алгаш, одап турарлар. Бисте таан ындыг берге эвес, аныяктар боттары кызар болза, амыдырап шыдаар.
Мал ажылында ажылдап турар улуска күрүне талазындан деткимче улуг-дур ийин. Бо үеде, аныяктарны-даа, чазыг кылгаш, олуруп чораан-даа улусту, 200 баш хой хүлээдип бергеш, боттары эки малдап, ажылдазын дээш дыка эки деткимчени берип турар. Оон аӊгыда, хуу-даа, арат ажыл-агыйлыг-даа улус дөмей-ле малдыӊ төрүүр бажынга хамаарыштыр компенсация деп акшаны алыр болгай. Ол бүгү чүвени өөренип, боттары сорулганы салып алгаш, ажылдаар. Салып алган сорулгазындан кончуг хамааржыр.
Бүдүрүлгелер-даа, хуу сайгарлыкчы арат ажыл-агыйлары-даа үндүрүг төлээр. Үндүрүг дээрге дөмей-ле күрүнеге деткимчезин берип турары ол ышкажыл. Мындыг чүүлдү эки билип алгаш, шээр-даа, бода-даа малды тудуп турар улус, кол-ла чүве – ону эки ажаап, оон салдынмайн, амыдырап-чурттаар» – деп, ол тайылбырлады.
📢Саанчылар эвилелдээр
Республикага «Тываныӊ сүдү» төлевилелди бо чылын боттандырып, сүт хүлээп алыр пунктуларны тургузар. Совет үеде сүт-саанныг фермалар хөй турган. Амгы үеде сарлык фермазыныӊ дугайында удаа-дараа дыӊналып келгилээр чугаалар бар. Бо чүүлге хамаарыштыр Эрес-оол Бады-Очурович саналын илереткен.
«Сарлык кадарчыларында, бо иштик черлерде ышкаш, ындыг сайзыраӊгай чүве чок. Аалдар тарамык тайгаларда чурттап турар. Сарлык сүдүн чаӊгыс черге чыыры берге. Ынчангаш Мөген-Бүрен улузунуӊ дуржулгазы-биле саарлырыныӊ эптиг аргаларын тывар ужурлуг. Боттарынга бүдүргеш, артыкшылдыын чорудар. Саанчыларны эвилелдеп алгаш ажылдаар болза, сүт-барааны черле артыкшылдыг болур. Организастаарындан, эвилелдээринден хамааржыр.
Бир эвес ажыл чок улусту сүт-саан ажылынче хаара тудуп, мөөӊнептер болза, ооӊ түӊнели көстүп келир болгай. Суур бүрүзүнде ажыл чок улус бар апарган, ынчаар чоруп турары элдеп. Көдээ суурларда ажыл чок улусту сүт-саан ажылынче хаара тудуп организастаар программа бо хүннерде аразында демисежип турар партияларда безин чок болдур ийин. Ындыг ажылдар чок болганы-биле, улус агым аайы-биле чоруп турары бо. Ажылдыӊ аскап турар талазы ол.
Өске чурттарда улус күрүнеден акша бээр деп чүүлге өөренмээн. Боттары кызып, амыдыралын хандырар дээш, янзы-бүрү чүүлдү чогаадып, бүдүрүкчүлүүн бодап ажылдап турар. Совет үеде партияныӊ чонну деткип турганы хөлчок. Шаӊнал-мактал талазы-биле улусту хомудатпайн турган. А колхоз, совхоз акша-шалыӊны ап, көдээ суурларныӊ чону холу дыӊзыг ажылдап турган.
Ынчангаш аныяктарны саанчы ажылче хаара тудар болза эки. Бир эвес чедер-четпес чүүлдерни аныяктарга суртаалдап тайылбырлап тургаш, улусту эвилелдеп турар болза, ынчан демниг ажылдап болур.
Тыва чон чүгле боттары демниг, республиканыӊ хөгжүлдези дээш бурунгаар базымны кылып ажылдаар болза, моон-даа эки амыдырап болур» – деп, «Россияныӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы» Эрес-оол Бады-Очурович Хомушку угаадып чугаалаан.
Р. ДЕМЧИК.