Бо чылын республика Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сюрюн-оолдуң 100 харлаанын байырлыы-биле демдеглеп турар. Апрельде Кызылда Улусчу чогаадылга төвүнге Салим Сазыговичиге тураскааткан байырлалга улуг концерти болгаш чогаалчының номнарының делгелгезин чыылган чон магадап көрген. “Өңнүктерим белектери” деп адаан делгелгеде С.С. Сюрюн-оолдуң өөрү, өңнүктери чогаалчыларның чылыг-чымчак күзээшкиннерлиг холунуң үжүүн салгаш, белекке берген номнары кайгамчык сонуургалды болдурган. Совет Эвилелиниң болгаш Россияның аңгы-аңгы булуңнарында, даштыкы чурттарда, төрээн Тывазында эш-өөрүнүң, чогаалчыларның Салим Сазыговичини бедии-биле үнелеп чораанын ол бижиктер бадыткап турар.
Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыкка, чогаалчының төрээн кожуунунга, шак-ла ындыг байырлалды база бедик деңнелге демдеглээн. Кожууннуң төп ном саңы чогаалчының адын эдилеп турар. Аңаа Салим Сюрюн-оолдуң чогаалдарынга хамаарышкан эртем-практиктиг конференция эрткен. Олег Намдараа аттыг культура ордузунга уруглар (64 өөреникчи) болгаш улуг улус аразынга (20 ажыг кижи) шүлүк мөөрейлери хөй киржикчилерни хаара туткан. Тываның улустуң чогаалчылары Николай Куулар, Мария Күжүгет баштаан чогаалчылар жюриге ажылдааш, тиилекчилерни илереткен. Тываның чогаалчылар эвилелиниң бөлүк чогаалчылары С.С. Сюрюн-оолга тураскаадып эрттирген шүлүк мөөрейиниң тиилекчилеринге шаңналдарны тывыскан. Тиилекчилер чогаалдарын көрүкчүлерниң кичээнгейинге бараалгадып номчаан.
Байырлыг хурал үезинде Барыын-Хемчик кожууннуң баштыңы ТывКУ-нуң литературлуг музейиниң эргелекчизи, чогаалчы башкы Мария Амын-ооловна Күжүгетке “Барыын-Хемчик кожууннуң хүндүлүг хамаатызы” бедик атты тывыскан. Бай-Тайга кожууннуң “Мөңгүлек” чечен чогаал каттыжыышкынының хоочуну, чогаалчы Светлана Самбый-оол барыын-хемчикчилерге байыр чедирип, чогаалчыга тураскааткан шүлүүн номчаан. Көрүкчүлер болгаш чогаалчының төрел аймааның төлээлери солун сактыышкыннарын чыылганнар-биле үлешкен. Тываның улустуң башкызы Валентина Бегзиевна Монгуш чогаалчыны өөнүң ээзи Василий Дүдүкпенович-биле өг-бүлезинге аалдап кээрге уткуп, хүлээп, арыг агаарлыг чайлагга уттундурбас солун дыштанганының дугайында сактыышкыны-биле үлешти.
Мен чогаалчының 70 харлаанын кожууннар аразының “Хемчиктиң сылдызы” солунга эрттиргенивисти сактып келдим. 1994 чылда С.С. Сюрюн-оол ат-сураа алгаан аныяк чогаалчылар Антон Үержаа биле Николай Кууларны эдертип чораан. “Ийис оолдарым-дыр ийин бо” – деп оюн-баштак-биле оларын таныштырып турар чүве. Кайгамчык солун, биче сеткилдиг, чончу кижи-дир деп ынчан эскерген мен. Ол кээп чорааш, Ак-Довурак школаларының уруглары-биле база ужуражылгаларны эрттиргенин ак-довуракчылар утпайн, сактып арткан.
Редакцияга ужуражылга үезинде даштыкыда чурттап чоруур уруунуң дугайында айтырыг салырывыска, бүлдеңейнип келген карааның чажын чодуп ора, “Уруумну сагыжым саргып, сакты бээр-дир мен ийин” — деп, кайгамчык чылыг сактыышкыннарны чугаалап олурганын утпас мен. Байырлажып тура, чогаалчывыс “80 харлаан юбилейимде база чедип кээр мен” — дээн. А бис “75 харлаар юбилейиңерде база келгей силер, Салим Сазыгович” — дидивис. “Шын-дыр аа, 75 дээрге база юбилей ышкажыгай, ынчан ыяап-ла кээр мен чаа” – дээш чорупкан.
Каш хонганда, редакторувус Василий Хомушку чогаалчыдан чалалга алган. Кызылга 70 харлаанын демдеглээр байырлалынче чалаан болган. Чоруур хүнү келгенде, Василий Ууртакович мени дужаады: “Дүрген байыр чедириишкининден аянныг кылдыр бижип бер”. Самолет шагы келди-ле дээш, далаш-биле бо одуругларны бижип берген ийик мен.
СҮРҮҢ-ООЛГА
Чеден харга четкижеге
Чеже ырны сөңневээн дээр!
Чечен сөзүң дээжизин
Чериң, чурттуң пөкпейн чору.
“Эдерге – хек, базарга – көк
Эмин эрттир чараш сен” деп,
Барыын-Хемчик чуртувусту
База катап алгап кагдың.
Чаңгыс хемниң суун ишкен,
Чараш кара дуңмаларың
Байырыңда кайы хире
Баштактанчып ырлашкан ийик.
Ишти-хөңнүң хандыр билип,
Изиг холуң дыңзыг тудуп,
Алгал-йөрээл сөстериңни
Аас-кежик деп хүлээдивис.
Изиг чүрээң тевиин алган,
Изиң истээн уругларың
Чогаалчывыс сени дөзеп,
Чогаал бижип эгеледи.
Чонуң чоорган, хөйүң хөйлең,
Чогаалчывыс эзир-дир сен!
Өскен черден байыр барды,
Өкпелевейн, хүлээп ап көр.
Редакторувус Кызылдан келгеш: “Байырыңар чедирдим, шүлүүңерни номчуп бердим, белек-селээңерни сундум” — деп илеткээш, чогаалчы аажок өөрүп, барыын-хемчикчилерин мактаанын чугаалаарга, дыка-ла амыраан ийик бис.
Чогаалчының төрээн чери Акче баар оруктуң арт кырында тураскаалды Алексей Бегзин-оол баштаан “Мажалык” чечен чогаал каттыжыышкынының кежигүннери тургузуп каан. “Демир-үжүк кара олчаан дашты тып алганывыс езулуг аас-кежик!” — деп, Алексей Сарыгларовичиниң аажок өөрүп турары караамга ам-даа көстүп келир. Тураскаалдың ажыдыышкынынга киришкен Бай-Тайганың чогаалчызы Светлана Самбый-оолдуң шүлүү бо.
Салим Сюрюн-оолдуң 100 харлаанынга
...АКТЫҢ СААРЫЫ ДАМЧЫДЫП КЭЭР
Хөлегелиг көк-көк даглар аразынга
Хөөмейлеп өскен чериң бо-дур акый.
Актың оглу, чоргаар өскен Салим Сүрүң
Алдар адың мөңгежирээн магалыг-дыр.
Арттың кыры, бедик черде тураскаалды
Алаш хемниң салам дажын шилип алгаш,
Чогаалдарың номчуп чоруур салгалдарың
Чоннуң эртер оруу черде салып кагды.
Эрткен-дүшкен аалчылар маңаа келгеш,
Чечек салып, күдүк базып мөгеерлер.
Сээң чараш арттырып каан ырларыңны
Сергек салгын, Актың саарыы дамчыдып кээр.
Ыры биле чүрээн чүглээн аныяктар
Ырак-чоокка чаңгыландыр бадырыптар.
Тураскаалың тургусчуп каан дуңмаң-дыр мен,
Салим акый, сагыжымда дириг чор сен!
Көк-көк даглар аразынга төрүттүнгеш, төрээн Тывазын алдаржыткан Салим Сюрюн-оолдуң чогаалдарын чону номчуп-ла чоруур болза, ынак чогаалчывыс аравыста мөңге чурттап чорууру ол-дур.
Светлана ДАЧЫН-ХОО.
“Шын” №37 2024 чылдың май 25