2024 чылдың февраль 10-да 3.40 шакта 3 көк меңгилиг көк Улу чылы моорлап келир. Ниитизи-биле чыл эки эртер. Ынчалза-даа аныяктарга арай кадыг, чаш улуска эки, улуг назынныгларга ортумак, үнүш-дүжүт талазы-биле эки чыл болур. Кижилер аразынга болгаш бойдус халаптары-биле холбаалыг айыыл-халаптан оваарнып чорза эки.
ШАГААНЫҢ ТЫВЫЛГАН ТӨӨГҮЗҮ
Шагааны эрттирер үени анаа-ла айтып кагбаан дээрзин Цеченлинг хүрээзиниң лама башкылары чугаалаан. Ону Будда Шакьямуниниң үезинде сарыг шажынчы төөгү-биле холбаалыг дээрзин лама башкылар тайылбырлап турар. Ынчан аңаа удур 6 башкы турган. Олар Будда Шакьямуни-биле адааннажылгаже чалаарга, үр үе дургузунда чылдырып келген түңнелинде, чөпшээрешкеш, Пар айының бир чаазында кылдыр дугурушкан. Григориан сан-биле алырга, январь, февраль айлар болур. Адааннажылгага келген 6 башкы ширээниң бажынга олуруп алырга, ала-чайгаар-ла адаанга келир. Маргыжар дээрге аксы безин ажыттынмас, чаңгыс сөс чугаалап чадашканнар.
Будда Шакьямуни дүжүлгеге саадаптарга, эрткен, амгы, келир үелерниң буддаларының күжүн илередип турар Очур-Маанай башкы үнүп келгеш, адааннажыр дээн 6 башкыны ойладыпкан.
Ооң соонда Будда Шакьямуни Пар айның 15 чаазынга чедир чонга илби-шиди көргүскен. Бир дугаар хүнүнде ол бодунуң диш аштаары-биле белеткеп каан ыяжын черге шанчыптарга, ол дириг ыяш болуп канчаар-даа аажок улгадып өскеш, хөнек хире улуг чимистерлиг апарган. Ону чыылган чон чиггеш, аарыг-аржыындан эттинип, угаан-медерели чегей кижилер орталанып келген. Хүн бүрүде янзы-бүрү илби-шидини көргүскеш, 15 дугаар хүнүнде тамы оранын көргүскен. Ынчан кижи бүрүзү тамы оранынга боттарының хилинчектенип турарын көрген түңнелинде, башкының өөредиин өөренип, буянныг кылдыр алдынып, багай чүүлдер кылбайн барган. Ынчан дендии хөй кижи тамы оранындан хосталырының өөредиин шиңгээдип, Будда деңнелин четкен.
Чже Цонкапа башкы ол 15 хонук дургузунда Будда Шакьямунини мактаар ужурлуг дээш, Шагаа байырлалын тургускан. Шагаа айында 15 хонук дургузунда хүрээлерге улуг номналдар кылып, тариналар номчуп, тейлээшкиннер кылыр ужуру ол. Чурагай аайы-биле чылдың эгезин Пар айында кылдыр доктааткан. Григориан сан-биле алырга, чамдык айлар 31 хонуктуг, а ай санаашкыны-биле албан 30 болур болгаш аразында чамдык хүннер база чок. Григориан календарьда, ай санаашкынынга деңнээрге, 1 ай артып турар. Ынчангаш Шагаа хүнүнүң аңгы-аңгы болуп турар ужуру ол.
ШАГАА БҮДҮҮЗҮ
Шагааның бүдүү айында чурттап орар оран-савазын аштап-арыглаар. Шаандан тура тыва чон чиир эъдин, далган-тараазын, саржаан күзүн белеткеп, үүжелеп алыр турган. Байырлал келирге, ол үүжезин ужулгаш, өргүп, аъштанып-чемненир. Бүдүү айында амылыг амытан тынынга чедип болбас.
Ол ышкаш Шагаа мурнунда “сор” ёзулалын эрттирери база чаңчыл апарган. Эрткен чылда кылган багай чүүлдерин сактып, буруузун миннип, аарып турар болза, далганны туткаш, аарыг-аржыы далганче сиңе берген кылдыр бодавышаан, аарыг черлеринге дээрткеш, башкыларның өрттедип турар сорунче чалаптар. Бо чылын ол ёзулалды февраль 8-тиң хүнүнде хүрээ бүрүзүнге номчуур. Бодал, сагыш-сеткил-биле арыгланыр сор ёзулалын Шагаа мурнунда 2 хонук бурунгаар кылып чорудар.
КАНЧААР УТКУУРУЛ?
Күңгүрбаалыг (алтарь) болза, ооң баарынга ак чем аймаан өргүп салыр. Шак ындыг тускай булуңчугажы чок болза, чемненир ширээзиниң кырынга делгээр. Ширээге тараа турары кончуг чугула дээрзин лама башкылар санап турар. Чүге дээрге тараа үрезин кылдыр санаттынар. Үрезинден бүгү-ле чүүлдер бодарап үнер болганындан, ону өргүүрү чугула. Ол үеде “Аъш-чемивис дээжизин бурган-сагыызыннарга, чер-суг ээлеринге өргүп, Шагааны уткуп ап тур бис” – деп чугааланыр.
Сарыг шажынчы хүрээлерге Шагаа дүнезинде база ооң эртенинде даң бажындан тура номналдар эгелээр. Ол дүне Балдан Лхамо камгалакчы сагыызын эргиир деп билиишкин бар. Ынчан кижи бүрүзү хондур удувазы албан эвес. Кадыкшылы быжыг, харык-шинээ эки кижилер хондур удувайн барып болур. Бодунуң кадык байдалын өөренип көргеш, Шагаа бүдүүзүнде эртежик удуп чыдыпкаш, 3 шак 40 минута үезинде туруп келирге, өршээлдиг дээрзин Цеченлинг хүрээзиниң башкылары санап турар. Хондур удувайн, Шагаа хүнүнде шагзыргай хүнзээри база берге дээрзин билир бис.
3 шак 40 минута үезинде туруп келирге, караңгы болур. Ынчан бажыңынга чула, аъш-чем өргүп, саңга салыр аъш-чем дээжизин белеткеп турда, хүн үнүп келир. Ол үеде саң салыр ёзулал-биле Шагаа байырлалы эгелээр. Чамдык улус 3 шакта-даа саңын салыр. Кайы үеде ёзулалды кылыры кижи бүрүзүнүң эргези. Бурган-сагыызыннарга, чер, суг ээлеринге өргүл кылып, буян чыырынга кандыг-даа үе эптиг деп лама башкылар санаан.
Саңга эът, согуна, кош-согуна (чеснок), чуурга, колбаса, салат аймаа салып болбас. Тыва далган, саржаг салыр ужурлуг. Далганга 3 ак – сүт, саржаг, хойтпак азы кефир, 3 чигирзиг чем – ары чигири, үнүштен кылган чигир (повидло), анаа чигирин тускай чурум ёзугаар холуурун номда бижип каанын лама башкылар демдеглээн. Оларның кайы-бирээзин көвүдедиптер болза, база хоржок, шупту дең болур ужурлуг. “Саң деп сөс арыг дээн утканы илередир. Чемниң арыг, ак үстүн өргүвүшаан, чер-чуртувусту арыглаарын бурган-сагыызыннардан дилээр ужурлуг бис. Ооң буяны аажок улуг. Ол үеде бурган-сагыызыннардан аңгыда, чер, суг ээлери, чыт-биле чемненир амытаннар база чыглып келгеш чемненир” – деп, Цеченлинг хүрээзиниң лама башкызы чугаалаан.
Өгнүң херээжен ээзи амданныг, чаагай кылдыр хайындырган сүттүг шайының бажын чажып, бурган-сагыызыннарга, чер-чурт ээлеринге өргүүр. Бир эвес өгде шупту херээжен кижилер бар болза, Шагааны бо ёзулал-биле уткуп алырга база ажырбас.
Шагааның даң бажында чылды өргүл-сөңнүг уткуп алгаш, ол хүн кадыг ажыл кылбас, аъштанып-чемненип, ойнап-хөглеп хүнзээр.
Байырлалдың баштайгы хүнүнде улуг-биче чон бот-боттарының аразында чолукшужар. Ылаңгыя улуг назынныг өгбелери бар болза, оларга белек-сөңнүг чедип чолукшууру чугула. Ол дээрге амыр-мендизин айтырып, чыл эки эртсин дээш, эки күзээшкиннер, йөрээлдер салыры болур.
Ийи дугаар хүнүнде хей-аът тугу киискидер. Пөске эки йөрээлдерни бижээш, хатка азарга, кончуг күштүг болур. Амгы үеде дендии эки йөрээлдерни бижээн белен хей-аът туктары бар апарган. Кижиниң хей-аъды арзылаң, пар, хаан-херети куш ышкаш күштүг болзун, чорук-херээ чогунгур, назыны узун болзун дээш хей-аът тугун киискидер.
Шагаа айында 15 хонук дургузунда улуг йөрээл номналдар болур. Чурагай аайы-биле көргеш, чогууру-биле ном номчудуп алыры база эки дээрзин лама башкылар демдеглээн. Буян чыып алыры-биле, чамдык өг-бүлелер, аймактар Чадамба, Доржу Чотпа, Алдын-Херел судурларын база номчудар.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №9 2023 чылдың февраль 7