Тываның ХБАБ органнарының 80 чылы
Кижи төрүттүнүп келген хүнүнден-не хамааты байдалының акт бижимелдериниң албан черлери-биле чарылбас харылзаалыг дээрзи чамдык кижилерниң сагыжынга белен кирбес. Хамааты байдалының акт бижимелдериниң албан черлери — хамааты бүрүзүнүң эрге-ажыктарының камгалалында. Төрүттүнген дугайында херечилел эң-не кол документ, өске документилерни аңаа үндезилеп тургузар.
Хамааты байдалының акт бижимелдериниң албан черлериниң төөгүзү узун болгаш байлак. Европа чурттарының хүрээлеринге кижилерниң төрүттүнген, өгленген болгаш өлген дугайында демдеглелдерни тускай дептерлерге бижип турган. Император Пётр I Россияга кижилерниң төрүттүнген, өгленген болгаш өлген дугайында демдеглелдерни ыяап чорударының дугайында чарлыкты 1722 чылда үндүрүп, ону күүседирин православ шажынның хүрээлеринге даандырган. Хүрээниң ламалары кижиниң төрүттүнген, өгленген болгаш өлген дугайында демдеглелдерни тускай номга бижип турганнар. Ол демдеглелдерни ажыглап, чурттакчы чоннуң санын, амыдырал-чуртталгазының байдалын билип ап, шериг дээш өске-даа күрүне албан херектеринге чурттакчы чонну хаара тудуп турган.
Совет эрге-чагырга хамаатыларның байдалының акт бижимелдерин хүрээге чорударын хоруп, кижилерниң хамааты байдалының акт бижимелдериниң дептерлерин чорударының дугайында декретти 1917 чылдың декабрь 18-те хүлээп ап, ону Хамааты байдалының акт бижимелдериниң албан черлеринге (моон ыңай ХБАБ) чорударын доктааткан.
Тывага орус чоннуң хамааты байдалының акт бижимелдериниң албан черлерин тургузарының мурнунда кижилерниң төрүттүнген, өгленген болгаш өлген дугайында демдеглелдерин Туран болгаш Медведевка суурларда православ хүрээлээрге чорудуп турган. Ол хүрээлерниң демдеглелдериниң дептерлери амгы үеде республиканың ХБАБ эргелелиниң архивинде шыгжаттынган. Тыва Арат Республика үезинде ССРЭ-ниң хамаатыларының хамааты байдалының акт бижимелдерин совет төлээ черинге чорудуп, төрүттүнген, өлген дээш өске-даа хамааты байдалдарының дугайында документилерни бижип берип турган. ССРЭ-ниң төлээ чериниң акт бижимелдериниң дептерлери база республиканың ХБАБ эргелелиниң архивинде чыдар. Олар шыгжагда анаа-ла чыдар эвес, хамааты байдалдың акт бижимел ажылдарын чорударының ажыглалында. Ында демдеглелдерге үндезилеп, төрүттүнген, өгленген дээш өске-даа хамааты байдалдар дугайында документилерни тургузуп, хереглээн хамаатыларга берип турар.
Тыва Автономнуг областың улус депутаттарының Область Совединиң Күүседикчи комитединиң 1945 чылдың февраль 16-да хүлээп алганы “Кызыл хоорайга болгаш областың районнар төптеринге ХБАБ-тарны организастаарының дугайында” шиитпири ёзугаар ХБАБ-тар килдистерин тургускан. Ооң мурнунда хамааты байдалының акт документилерин районнарга херектер эмгелекчилери тургузуп турган. Кызыл хоорайга болгаш областың районнар төптеринге ХБАБ-тар тургустунган соонда, бир ай эрткенде, хамааты байдалдың акт бижимелдерин четчелээр ажыл эгелээн. 1945–1946 чылдарда төрүттүнген дугайында 78 муң 895 херечини четчелеп, 164 дептерни көктээн. Эң-не хөй дептерлерни Барыын-Хемчик районнуң ХБАБ бюрозу көктээн — 24 дептер. Район бүрүзүнге хамаарыштыр ортумаа-биле 7–11–15 дептерлерни көктээн.
1946 чылда хамааты байдалдың акт документилерин хоолгалаар ажыл эгелээн. ХБАБ-тың область архивинге ынчан Николай Кулягин ажылдап турган. Ооң дугайында кады ажылдап турган эштери “шоодайлар чүктээн кижи” деп баштактанып чугаалажып турганнар. Чүге дээрге районнарда херектер эмгелекчилериниң тургускан документилерин Николай Тимофеевич шоодай-шоодайы-биле сөөртүп эккеп турган. Николай Кулягинниң дугайында Тываның ХБАБ архивин үндезилээн кижи деп чугаалап болур.
Хамааты байдалдың акт бижимелдериниң дептерлери күрүне болгаш төөгү чергелиг документилер-дир. Амгы үеде Тываның ХБАБ-тың архивинде 2,5 муң дептер бар. Оларга 877 муң 369 акт бижимелдерин көктээн. Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгу, поляржы далайжы Владимир Карбый-оолович Чооду, артистер Владимир Оскал-оол, Максим Мунзук, Коңгар-оол Ондар, Намчылак Сайын-Хоо дээш өске-даа ат-алдарлыг кижилерниң төрүттүнген дугайында херечилелдери дээш хамааты байдалының дугайында акт бижимелдери республиканың ХБАБ эргелелиниң архивинде камныы-биле кадагалаттынып чыдар.
Тываның ХБАБ органнарының төөгүзү солун болгаш нарын. Тываның область ХБАБ эргелелинге Елена Николаевна Никонова, Валентина Петровна Широглазова, Тыва АССР-ниң ХБАБ эргелелин Екатерина Петровна Чупрасова, Бадына Дудеп-Доржуевна Кара-Сал олар кызымак удуртуп, Ксения Емельяновна Сурова, Дарый Лопсанчаповна Саая, Валентина Гавриловна Труфанова дээш өске-даа специалистер ХБАБ органнарынга ак сеткилдиг ажылдап чорааннар. Кызыл хоорайның ХБАБ-ынга Антонина Степановна Тихонова хөй чылдар дургузунда ажылдаан. Районнарның ХБАБ килдистеринге Анна Караевна Севильбаа, Александра Иргитовна Чимит, Людмила Алексеевна Лежнина, Анай Салчаковна Монгуш, Севил Чанчы-Хооевна Борбакова, Кара-кыс Салчаковна Чүлдүм дээш өскелер-даа ажылдап, хамааты байдалдың акт бижимелдериниң ажыл-херээн сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун кииргеннер. Республиканың ХБАБ органнарының хөй ажылдакчыларының кызымак ажылын күрүне бедик шаңналдар-биле үнелээн. Чижээлээрге, Мая Дмитриевна Дечинге “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” хүндүлүг атты тывыскан, Каа-Хем районнуң ХБАБ килдизиниң эргелекчизинге хөй чылдар дургузунда ак сеткилдиг кызымак ажылдааны дээш Лидия Васильевна Каабель “Россияның Юстиция яамызының 200 чылы» медаль-биле шаңнаткан. Тываның ХБАБ органнарының сайзыралынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш Мария Седиповна Күжүгет, Галина Чоодуевна Соян оларга Тыва Республиканың Президентизиниң хүндүлел бижиктерин тывыскан.
Тываның ХБАБ органнары тургустунганындан бээр 80 чылдар дургузунда сайзыралдың улуг болгаш чедиишкинниг оруун эрткен. Оларның материал-техниктиг баазазы быжыккан, Кызыл хоорайда болгаш Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурда аныяктар ордуларын туткан, ХБАБ органнары амгы үениң компьютер техниказы-биле дериттинген. Хамааты байдалдың акт документилерин компьютерлерге парлаар, хоолгалаар болгаш электроннуг хевирге кадагалаарынче шилчээн. Компьютер технологияларын ажыглап, акт документилерин автоматчыткан арга-биле сайгарар ажылды 2004 чылда эгелээн. Хамааты байдалдың актыларын «Находка-Киров» деп автоматчыткан чурумга бүрүткээриниң системазын ажыглалче киирген. ХБАБ органнарының хөгжүлдезиниң дараазында чадазы “Хамааты байдалдың акт бижимелдериниң чаңгыс аай күрүне реестри” күрүнениң федералдыг информастыг системазын тургусканы болган.
Хамааты байдалдың акт бижимелдериниң талазы-биле чонга ачы-дуза чедиреринден аңгыда, Тыва Республиканың ХБАБ ажылдакчыларының ажылының база бир кол сорулгазы – Тыва Республикада хамааты байдалдарның акт бижимелдериниң документилерин архивке шыгжаарынга белеткээри, төөгүнүң ол чугула документилерин кадагалап арттырары. Тываның ХБАБ ажылдакчылары ол сорулганы чедиишкинниг күүседип турар.
Евгений МЕЛЬНИКОВ, ТР-ниң юстиция сайыды.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13