Улусчу чогаадылга бажыңынга ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле Хамааты эгелээшкиннер деткиир чөвүлелдиң чыыжы болган. Аңаа Чөвүлелдиң кежигүннери-биле кады Тываның хөй-ниити организацияларындан, федералдыг болгаш республиканың албан черлеринден, кожууннардан 400 ажыг удуртукчулар болгаш идепкейжилер киришкен. Оларның бирээзи Республиканың “Деткимче” социал хандырылга төвүнүң директору Буян Ооржак чонга кончуг ажыктыг төлевилелди таныштырган.
Республикада арагалаашкын чидиг айтырыгларның бирээзи. Арагаже кирип турар кижилерниң көвүдеп турары муңгаранчыг байдалды тургузуп турар. Оларны кадык амыдыралче эгидип алыры кончуг нарын айтырыг. “Кудумчуда арага ижип чоруур улусту, “Социал десант” рейдилериниң үезинде, чүге хүннүң-не арага ижип чоруурунуң чылдагаанын айтырарга, ажыл чогундан деп харыы бээр-дир” – деп, Буян Ооржак чугаалаан. Ону дыңнааш, Кызыл хоорайның девискээринге тодаргай чурттаар чери чок, арагаже кире берген, наркотик ажыглап турарлар болгаш хосталгазын казыткаш, үнүп келген кижилерге социал күш-ажыл дузазы-биле реабилитация салбырын ажыдар бодал кирип келгенин ол дыңнаткан.
Буян Ооржак ооң мурнунда чылдарда-ла ындыг салбыр тургузар дуржулганы көрген. Ынчангаш ук ажыл үре-түңнелдиг болур дээрзинге ол бүзүреп турар. 2013 чылда апрель айдан октябрьга чедир Таңды кожууннуң Хадың деп черге социал күш-ажыл дузазы-биле реабилитация ажылын организастаан турган. Аңаа ниитизи-биле 56 кижини киириштирген. Олар ногаа аймаан өстүрүп, күскү дүжүттү ажаап ап, специалистер-биле кады кылып алган аъш-чемин алгаш, боттарының чоок кижилеринче чоруй барганнар.
Чурттаар чери чок кижилер Тожу кожууннуң Чазылары деп черде база реабилитация эртер күзелин илереткеннер. Кат-чимис, эм оъттар чыып, огород тарып, оран-сава ишти аштап-арыглап, боттарының идик-хевин септеп-селип, кухняга болгаш хеп чуур черге ажылдап, оран-саваны, девискээрлерни чаагайжыдып, дириг бойдусту хайгаарап дээш кандыг-даа ажылды кылып турганнар. Оон аңгыда, ыяш чарар, балык тудар, дузаар, бажың тудар, пилорамага ажылдаар, арга-арыгга ыяш белеткээр, хлеб быжырар дээш оон-даа өске ажылдарны база кылып турганнар.
Түңнелинде, 503 кижи өг-бүлезинче эглип келген, 75 кижиге ажылга тургустунарынга дузалашкан, 14 кижи өг-бүле тудуп, республиканың аңгы-аңгы кожууннарында чедимчелиг ажылдап-чурттап чоруурлар. Республикадан дашкаар Санкт-Петербург хоорайда, Иркутск облазында, Красноярск крайда 3 өг-бүле чурттап чоруур.
“Бо дээрге кончуг үре-түңнелдиг эки төлевилелдер болуп турар. Ынчангаш Кызыл хоорайның девискээринге база ону бүдүн чыл дургузунда организастап, калбартырын сүмелеп тур бис. Доктаамал чурттаар чери чок, арага, наркотиктерже кире берген кижилерге социал дуза чедирер системаны хөгжүдериниң бир кол угланыышкыны — күш ажыл болгаш ажылдаар эптиг байдал тургузуп бээри” – деп, Буян Ооржак чугаалаан.
Арагадан аарый берген кижи эмнээшкинни эртсе-даа, социал реабилитация эртпес болза, катап база арагалаар орукче кире бээри мыяда дээрзин төлевилелдиң автору тайылбырлаан: “Багай чаңчылын уттуптар кылдыр кады арагалаар эштеринден чарар херек. Ооң мурнунда арагалап, тояап чораан-даа болза, амгы үеде эрги амыдыралындан медерелдии-биле адырлып алган кижини, социал күш-ажыл-биле социал реабилитация салбырның кежигүнү кылдыр киирер. Бир эвес ону кылбас болза, нарколог эмчилерниң ол хире үндүрген күжү, чарыгдалдары агаарже хилис үне бээр. Нарколог эмчи аарыг кижини эмнээшкин соонда социал реабилитацияже эккээр ужурлуг”.
Социал ажылдакчылар күш-ажыл дузазы-биле социал реабилитация салбыры-биле керээ чарып алыр арганы тургузуп турар. Бир дугаарында, корум-чурумга харыысалганы оттуруп, ниитилелге катап чурттап өөредир апаар. Чүге дээрге корум-чурум чок, шынчы эвес кижини кандыг-даа ажыл берикчизи албас-даа, өөретпес-даа. Ынчангаш ажыл үезинде деспезин, ажылдан ойталавазын, даалгалар бээрге, дыңнап, күүсетсин дээш, кижизидилге ажылын чорудары чугула дээрзин Буян Ооржак демдеглээн.
Социал күш-ажыл дузазы-биле реабилитация салбырын тургузар дээш, эргиде Звероферма турган девискээрден 1 га черни аңгылап бээриниң дугайында керээни Кызыл хоорайның мэриязы-биле чарып алганнар.
Доктаамал чурттаар чери чок 140 кижини, арагадан эмнеткен 50, наркотиктерден адырылган 40, хосталгазын казыттырып шииттиргеш, үнүп келген болгаш берге байдалда турар 30, чер кезип, тояап, колданып-диленип чоруур 30 кижини баштайгы чылында хаара тударын планнап турар. Төлевилелдиң хуусаазы 2024–2027 чылдар. Программаны республиканың “Деткимче” төвү, “Күзел”, “Дамырак” автономнуг коммерциялыг эвес албан черлери, Херээженнер эвилели, Камбы-лама эргелели, Тываның психологтар каттыжыышкыны, ТР-ниң Чонну ажылга хаара тудар төвү демнежип тургаш күүседирлер.
Ук төлевилел бүдүрүлге болгаш социал амыдырал блогундан тургустунган болур. Баштайгы дээрезинде арболит, бетон тудуг материалдары кылыр, ыяш дилер, даараныр, көдээ ажыл-агый культуразы өстүрер цехтерни тургузар. Чурттаар, чемненир болгаш психологтуг реабилитация черин база ажыдар. Кажан төлевилел бүрүнү-биле боттаны бээрге, салбырның хандырылгазынче чарыгдалдарның 50 хуузун цехтерниң бүдүрүлгезинден кирген орулгадан акшаны киирерин планнап турар.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.