ОКТЯБРЬ 30 – ПОЛИТИКТИГ РЕПРЕССИЯЛАРГА КОГАРААННАР ХҮНҮ
Бистиң аймакта улуг хүндүткелдиг акывыс Очур — төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның баштайгы интеллигенциязының санынга кирип турган, бодунуң үезинге дүүшкен бурунгаар депшилгелиг болгаш тыва чонунуң келир үеде сайзыралын кончуг делгем көрүп чораан кижи. Тыва улустуң чаагай чаңчылдарын эгидер үе келген, тыва оюннар, игил, бызаанчы, хомус хөгжүмнерге ойнап-ырлап, национал чоргааралывысты көдүрер дээн темаларны көдүрген алышкылар — Очур биле Шулуу.
Бо парлаттынган чүүл дээш «Шын» солуннуң кол редактору Доңгак Бегзи Чазактан доңгулданы алган. Очур биле Шулуу эртемден алышкыларны Тока дарга ийи аңгы районче бөдүүн башкылар кылдыр ажылдадып чорудупкан. Тываның шылгараңгай, таныттынгыр, ат-сураа иштики-даштыкы чурттарда билдингир апарган Аранчын Лудужап, Маңнай-оол Моңгуш, Аракчаа Кыргыс, Чүдүк Салчак дээш-ле баштайгы эртем тургузукчулары-биле ажылдап чораан акывыс — Владимир Чолдак-оолович Очур ол. Тока даргага кады шөлүттүрүп чораан даайы — профессор, филология эртемнериниң доктору деп атты баштай чедип алган улуг башкы Шулуу Чыргал-оолович Сат.
Кандыг-даа төөгү эгелиг болгай. Ада-өгбем ээлеп чурттаан ораны — Кашпал. Ачам база ачамның чоок төрелдериниң чугааларын чажымдан дыңнап өскен болгаш, ол оранны бичиимде бир-ле тускай күрүне деп бодап чораанымны ам сактып тур мен. Уруг бүрүзү ада-ие өгбезиниң үнген дөзүн, ук-салгалын, чурттап чораан чер-хонаштарын билири — салгалдарның дорт хүлээлгези, бижиттинмээн хоойлу болур ужурлуг. 6–7 харлыг-ла боор мен, сактырым аажок:
Кашпал оглу кээргенчиг,
Хая манаар, кээргенчиг.
«Калбак чарнын»
астып алган –
Тараа дилээр, кээргенчиг
деп, ачам бо-ла ырлай бээр кижи.
— Багай ыры-дыр! Аштап чораан улус силер бе? — деп, хомудап, ачамга чассыырымга, Ачам: “Кашпал оглу кайыын аштаар ийик, уруум! Чаа-Хөл кыстары бисти шоодуп, кожаңнап ырлап турганнары ол-дур ийин. Мээң чуртум балык-байлаң, аң-мең-биле байлак. Ачаң чурту хая-даштыг, даглыг чер-дир ийин, уруум, тараа тарыыр чер чок” — дээр турган.
ТӨӨГҮНҮ УТПАЙН, САКТЫП ЧОРУУЛ
Кашпал чурту — делгем, даглар-биле кажааланган, хая даштыг оруктарлыг. Кашпал аъды хая дургаар чортуп билир, өске черниң аът-хөлези черле шыдавас: кижи-даа болза, бичии-ле чандыр базар болза, ол-ла – куду, хем ээреминче дукурланып бадар-ла.
Ачамның, улуг өгбелеримниң арттырып каан дептерлеринден мээң билирим болза, ТАР үезинде Хереме, Үрбүн сумулар турган. Чиңге, Шөгүр, Улуг-Биче Урулар, Доозуннуг дээш-ле Улуг-Хемниң ол-бо талазында эрте-бурунгу шагдан бээр тываларның чурттап чораан девискээриниң хөй кезиин хаанныг Россия үезинде-ле Россияның девискээри кылдыр санай берген. Амгы Үстүү-Ус, Адаккы-Ус суурларда чурттап чоруурлар — бурунгу тываларның салгал ажы-төлдери ол. Ачам, акым чурту Хереме суг адаанда барган.
Өзүп-доругуп, улгадып келгеш, харыысалгалыг черге ажылдай берген мен. Ачамның дуңмазы Очур акымдан төөгүвүс дугайында айтырып, элээн байысааган мен. Очур акым мынча деп чугаалаар кижи: "Шупту чүве төөгүлүг боор чүве-дир ийин. Чүнү-даа чугаалаарда, барымдаа херек. Чүге? Канчап? Кажан? деп айтырыгларны тургузуп, оларга харыыны бүгү-ле чүүлдерни таарыштырып тургаш, чедип алыр".
Бүгү чуртуң сайзырап чоруп орар оруунда кандыг-даа частырыг, месилдежиишкин, турумчуур үелер турар боор чүве-дир. Ол болза, ылаңгыя Кашпал чонунга, кандыг-даа чылдагаан чок, кандыг-даа кээргел чок, хоп-нүгүлдүң аарышкылыг чылдары. Кашпалдың араттары ийи дакпыр дарлалга таваржып, амы-тынындан чарылганнары бар. Тывага болуп турган коргунчуг репрессия чылдары ол. Бо дугайында ылавылап билип алганым дээрге, ынчан аныяк эртемден Василий Салчак улуг лама башкы, Иволга дацанга ажылдап чораан Езуту Хомушку дугайында дамчыдылга белеткээн. «Мемориал» ниитилелиниң баштайгы тургузукчуларының бирээзи К.Т. Оолчугашты тырттырган дамчыдылганың режиссеру мен болдум. Кара-оол Түлүшович хоочундан айтырыг салырымга: "Кашпал оглунуң уруу сен бе, кай? Ачаңны аажок таныыр мен, чаңгыс хем чурттуг оолдар болгай бис. Эртемден Очур акың база кызыл- дустаан" — дээнин сактып олур мен. Ол акый солун-сеткүүлдерге Кашпал дугайында хөй-ле сактыышкыннарны, ылаңгыя Тывага болуп турган репрессиялар дугайында эвээш эвес чүүлдерни сактып бижээн.
САЛГАЛДАН САЛГАЛ ДАМЧЫП
Ачам биле Очур акым 19 оолдуг, чаңгыс кыс уруглуг Анай-оол Доңгак биле Чолдакпай Саттың ортаакы оолдары болуп өскеннер. Очурну 3–4 харлыг турда авазы бодунуң улуг чуржузу Долгарга азырандыга берген. Хан-төрел улус бот-боттарының ажы-төлдерин удур-дедир азыранчып чораанын, ам-даа чоруурун билир болгай бис. Коргунчуг, каргыштыг чылдар үезинде кырган-авамның күдээзи Чолдак-оол Түлүштүң кады төрээн акызы Чүлдүмей кандыг-даа буруу чокка хоругдаткан. Ооң-биле кады 10 бөдүүн аратты, оларның иштинде хан-төрел акы-дуңмалары Баян-оол, Хартыңмай, Дамдак дээш-ле. Чолдак-оол акызының 5 ажы-төлүн бодунуң адынга киирип, азырап алган. Чүлдүмей Сат Минусинск кара-бажыңынга хилинчектенип өлген. Долгар кырган-авам база Чолдак-оол Карашпаевич Түлүш Давааштай, Хорлуг-оол, Алдын-оол, Сүүр-оол, Очур, Уйнукту аштатпайн-суксатпайн өстүргеш, эртем-билигге чедиргеннер. Чижээ, Давааштай (Николай Чолдак-оолович Товарищтай) — 1947 ч. иштики херектер сайыды болган, Очур (Владимир Чолдак-оолович Очур) — 1953–1996 чч. совет-партия органнарынга, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң башкызы, ТДЛТЭШИ-ниң эртемдени. Оларның салгалдары чуртталганың янзы-бүрү адырларында ажылдап чоруурлар.
Үе-шагдан бээр Кашпал чуртунга Сат аймак чон чурттап чораан. Ол черге Бай-Тайганың Көп-Сөөк девискээринден аш-чуттан дескеш, 60 маадырларның салгалдарынга хамааржып турар Сарыг-Доңгак уктуг аныяк эр кыс дуңмазын эдертип алган келгеш, турумчуп алган. Дуңмазы ол черниң Түлүштеринге келин болган, боду Саттарның күдээзи болган. Чылдар шуужуп эртсе-эртсе «Доңгак» деп фамилия артып калган. Ачамның талазындан төөгүм ындыг болуп турар.
Оолчугаш Кара-оолдуң кады төрээн дуңмазы Дакпай-оол Түлүшович — Улуг-Хем кожуунда улуг назынныгларга билдингир акый. Ол дуржулгалыг киномеханик чораан. Ооң уруу ачазындан-даа артык сураглыг апарган, ол дээрге ыраажы кызывыс Софья Кара-оол. Черле харын, Кашпал чону — төрээн Тывазының төлептиг төлдери. Шулуу, Дүкежек, Долунчап база Мындримаа угбашкылар, Чанчыы, Сотпа Саттар, Базыр-оол Солаан композитор база дуңмалары Анна, Мария, Чеченмаа болгаш улуг чоргааралывыс Россияның Күрүне Думазының баштайгы херээжен депутады Кара-кыс Доңгаковна, Чаа-Хөлдүң Межекейлери дээш-ле боларның салгалдары төрээн Тывазының сайзыралы дээш, ада-иезиниң изин базып, бурунгаар үзел-бодалдыг ажы-төлүвүс өгбелериниң ажыл-херээн уламчылап турарлар.
Шулуу Чыргал-оолович Сат биле Очур акым кады төрээн алышкыларның уругларының оолдары — Очур авазының талазы-биле, Шулуу ачазының талазы-биле. А Шулуунуң ачазының кады төрээн угбазы Часкалбааның уруглары дээрге үстүнде адааным Дүкежек, Долунчап, Мындримаа олар.
Төөгүде кирген «Тос-оолдар» — Сат Шулуунуң авазы, Кашпал кениниң төөгүзү. Тыва чуртувус хамаанчок, иштики-даштыкы эртемденнер профессор Шулууну билир, өөреткен башкы салгакчылары аңаа мөгеер. Улуг башкы Шулуу Саттың өөреникчизи профессор Мира Викторовна Бавуу-Сүрүн. Бо эртемден башкы тыва дылдың езулуг камгалакчызы, башкызының «изин базып», ооң чедир кылбаан улуг бодалдарын херек кырында чуртталгада боттандырып чоруур дуржулгалыг өөреникчизи.
Эртемден акымның аажы-чаңы черле ындыг: шириин, сөс-домаа хөй эвес, чугаалай бергенде, кижиниң «мээзинче киир» тайылбырлап каар.
Ынчан мен Бурятияның Улан-Удэ хоорайында Чөөн-Сибирьниң культура институдунга өөренип турган мен. Дыштаныр хүннерде Очур акым бистиң бажыңывыска бо-ла кээр, авамны (чаавазын) аажок хүндүлээр. Ынчан-на мен акымдан Ленин башкывыстың «төнмес-батпас» ажылдарының утказын айтырып ап турдум. Ленинград хоорайның улуг эртем-өөредилге черинге өөренип турган кижи тайылбырлаарга, чедингир болбайн аан. Чаш төл көргеш, Очур акым шуут-ла боду чаш апаар: холга алыр, чассыдар, өпейлеп туруп бээр. Баштайгы оглунуң уруу төрүттүнүп келгенде, хүннүң чыгыы «Аленка» деп шоколадты ажыл соонда садып алгаш чанар кижи. Эртемден акым чурттап чораан болза, 95 харлаан турар ийик. Акымның ачызында төрел аймак чонумну 7 чадага чедир тургузуп-даа алган мен. «Арнын көрбээн-даа болзуңза, адын билип ап чор!» — деп, акым сөзү мындыг болду.
Лидия ДОҢГАК, күш-ажылдың хоочуну.
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28