Республиканың орук-транспорт четкизиниң кончуг чугула кезээ – көвүрүглер. Оларның материал-техниктиг байдалының хайгааралы, өй-шаанда септелгези кезээде орук-транспорт бүдүрүлгелериниң доктаамал кичээнгейинде турар.
Бир эвес көвүрүглерниң техниктиг байдалын үргүлчү хынавас, багай ажаап-тежээр болгаш чогуур үезинде септевес болза, олар үрелип, автотранспорт озал-ондаа болуп, автооруктарга шимчээшкин үзүктелип, харын-даа мырыңай социал-экономиктиг когаралдарга чедирип болур. Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың орук-транспорт системазынче улуг кичээнгейни салып турар. Ооң бир чижээ, “Улусчу көвүрүглер” деп губернатор төлевилелди боттандырып, эң ылаңгыя сумуларның девискээрлеринге улуг эвес көвүрүглерни тус черлерниң чурттакчыларының деткимчези-биле тутканы болгаш тудуп турары.
Эрткен кыжын Тываның тайгаларынга хар кылын чагган болгаш, бо чайын хар-чаъс үер-чайыы болуп, чурттакчылыг черлерниң, ногаа болгаш тараа шөлдериниң чамдыызын хөме алган, элээн каш оруктарны болгаш көвүрүглерни буза шапкан. Эң ылаңгыя Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарның элээн хөй көвүрүглерни үер-чайыктың суу үрей буза аккан. Чижээлээрге, Ак-Довурак — Абаза, Ак-Довурак — Тээли, Тээли — Кызыл-Даг аразында элээн улуг көвүрүглерни, Бай-Тал – Шивилиг аразында, Дапсы, Огар, Алаш хемнерни кежилдир, Алаштың Арамай деп черинде Үстүү-Алашта көвүрүглерни суг алган.
Республиканың орук-транспорт бүдүрүлге черлери үер-чайык үезинде камгалал ажылдарынга баш бурунгаар белен турган болгаш, оруктарга болгаш көвүрүглерге септелге ажылдарын чаъс-чайык чавырлы бээрге, дораан чорудуп, автооруктарга аргыжылганы үзүктелдирбес дээш, бүгү-ле хемчеглерни ап чорудуп турган.
Үер-чайыктың уржуктарын чайладырынга тус черлерниң чурттакчыларының, кожууннар болгаш сумулар чагыргаларының боттары башкарылганын демдеглээр апаар. Олар сумулар девискээринде тус чер чергелиг оруктарны болгаш көвүрүглерни боттарының күжү-биле септеп кирипкен, чамдыызын септеп доозупкан.
Бай-Тайга кожууннуң чагыргазы Хемчик кежир көвүрүгнүң септелгезин организастааш, ону июнь айның сөөлгү хүннеринде доозупкан. Бо көвүрүг Бай-Тал сумунуң Шындазын, Сүрбүзүн болгаш Дөргүн деп чайлагларда малчыннар-биле аргыжар орукта болгаш, ону дүрген септээни ол.
Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайга сумузунуң Чечектиг болгаш Хөлчүктүг деп черлерде чайлагларже оруктуң Тенниг-Кыйыг деп черде кезиин үер суу чире шапкан. Чайлагларда мал-маганныг тус черниң чурттакчылары кыйыг черде орукту дескилеп, калбартып септээн.
Үер-чайык үрей шапкан республика чергелиг оруктарда база септелге ажылдары уламчылап турар. Оларның чамдыызының септелгезин орук-тудуг бүдүрүлгелери доозупкан. Чижээлээрге, Аянгаты хемни кежир көвүрүгнүң септелгези чоруп турар. Бо көвүрүгнүң ийи талакы сыртыктарының болгаш оларның аразында ооргаларны быжыглаар ажылдар доостур чыгаан. Август айда Аяңгаты кежир көвүрүг ажыглалга кире бээрин «Восток» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң төлээзи дыңнаткан.
“Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар” национал төлевилелдиң акша-хөреңгизи-биле Хандагайты – Мугур-Аксы аразында Барлык хемни кежир автоорукту ооң турар чериниң чоок- кавызының болгаш Барлык хемниң геологтуг байдалдарын кичээнгейге ап көрген төлевилел ёзугаар тудар.
Үер-чайыкка үрелген көвүрүглерни үндезини-биле чаартырының хемчеглерин республиканың удуртулгазы ап чорудуп турар. Ооң бир аргазы – Россияның болгаш Тываның бюджединден үндүрген акша-хөреңгини республиканың Орук фондузунга мөөңнээри. Ынчан көвүрүглерни тударынга аңгы-аңгы дөстерден үндүрген акшаны тоо быдаратпайн, чыып ажыглаар байдал тургустунар деп санап турар.
Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның транспорт сайыдының оралакчызы Андрей Костюк-биле ужурашкаш, бо чайгы үер-чайыктан үрелген оруктарны болгаш көвүрүглерни үндезини-биле септээриниң, чаа көвүрүглерни тударының айтырыгларын чугаалажып, аңаа хамаарыштыр бодунуң санал-оналын илереткен. Чугаалажыышкынның түңнелинде Тывада оруктарның болгаш көвүрүглерниң байдалын шинчилеп, сайгарып көөр, чогуур саналдарны киирер ажылчын бөлүктү тургузарын дугурушкан. “Росавтооруктуң” ажылчын бөлүү Тывага чорааш, оруктарны болгаш көвүрүглерни шинчилээн. Бо ажылчын бөлүк кандыг түңнелдерни үндүреринден, саналдарны кииреринден чүгле үер-чайыктан үрелген көвүрүглерниң септелгези эвес, а республиканың орук четкизин сайзырадырынга хамаарылга өскерлир, а кол-ла чүве — акшаландырыышкынның хемчээли көвүдээр чадавас.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.