Кожууннар шаңналы дээш чаңчыл болган ээлчеглиг хүреш январь 21-де "Сүбедей" спорт ордузунга болуп эрткен. Бо удаа Каа-Хем кожууннуң чагырга даргазы Евгений Ооржактың удуртулгазы-биле кожууннуң культура, спорт, кадык камгалал адырларының ажылдакчылары, сайгарлыкчылар, орус-тыва деткикчилер бир демниин көргүзүп, чонунга хөөмей-сыгыттыг, ыр-шоорлуг, танцы-самныг, аъштыг-чемниг тыва хүреш маргылдаазын бедик деңнелге эрттиргеннер.
Маргылдааның бирги кезээнде 85 килге чедир 74 шыырак аныяк мөгелерниң хүрежи хартыганың кашпагайы дег кончуг солун, чараш, карак-чивеш аразында эртип, көрүкчүлерниң хей-аъдын, сонуургалын көдүрген. Изиг-изиг, ачыр-дачыр шалыпкын, дүрген хүрежин көргүзүп, 8 шыырак мөгениң санынче дараазында мөгелер кирген. Оларга 5–8-ке чедир шаңналдыг черлерже Даң-Хая Одай (Өвүр), Кендун Монгуш (Чөөн-Хемчик), Айдаш Монгуш (Барыын-Хемчик), Субедей Тежитмаа (Тес-Хем) олар кирген. Тулган тиилекчи дээш эң-не шыырак 4 мөгениң аразынга Улуг-Хемниң мөгези Хүлер Түлүш удурланыкчызы Барыын-Хемчиктен Чимит Күжүгетти, эзирниң шүүргедээ, хартыганың кашпагайы-биле колдук адаанче кире халааш, буттап алгаш, агаарга салдадыр көдүрген соонда, ийи чарын кырынга дүжүрүп, чараштыр октаан. Дараазында ийи мөгениң хүрежинге Сүт-Хөлдүң мөгези Күдер Сат Эрзинден удурланыкчызы Цендаюш Монгушту хончу хүрежинге элээн тутчуп чоруй октааш, 2 шыырак мөгениң санынче кирген.
Тиилекчини илередир түңнел хүрешке Хүлер Түлүш удурланыкчызы Күдер Сатты бодунуң дүрген хүрежи-биле көдүргеш, ийи чарын кырынга октааш, маргылдааның тиилекчизи деп атка төлептиг болган. Ол “Чараш хүреш” деп тускай шаңналды база деткикчилерниң белээн алган. Даң-Хая Одай “Тиилелгеже чүткүл”, Цендаюш Монгуш “Чараш девиг”, Күдер Сат деткикчилерниң тускай шаңналын чаалап алганнар.
Маргылдааның байырлыг ажыдыышкын кезээнге, Каа-Хем кожууннуң хөгжүмчүлери орус-тыва дылга ыр-шоорну, танцы-самны база хөөмей-сыгытты бараалгатканнар. Кожуун чагырыкчызы Евгений Быстан-оолович Ооржак 76 харлыг, Тыва Республиканың Арзылаң мөгези Таш-оол Авармитович Салчакка, Хартыга мөге Владимир Сыратович Кенденге, Начын мөге Эртине Сергеевич Данзы-Белекке болгаш оон-даа өске 10 мөгеге, тренер башкыларга тыва хүрешти, национал спортту сайзырадырынга киирген үлүг-хуузу дээш хүндүлүг бижиктерни тывыскан.
Чаа 2024 чылда республиканың Хүреш федерациязы хүрешти көрүштүг болуру-биле дүрүмнерниӊ чамдыызын үеге дүүштүр эде чаартып, “Алдын содак-шудак” деп төлевилелди бо маргылдаадан эгелеп боттандырар ажылды чоруткан. Хоочун мөгелер база тыва хүрештиң аарыкчылары Шагаа хүрежи республика чергелиг хүреш болганда, ооң деңнелинге шүүлген мөгеге “Тыва Республиканың спорт мастери” деп атты тыпсыры чугула база чөптүг болур деп саналдап турар.
Каа-Хем кожууннуӊ шаӊналы дээш тыва хүреш маргылдаазын кол шииткекчизи Тыва Республиканың Начын мөгези Данзы-Белек Эртине, оралакчызы Арзылаң мөге Айдемир Монгуш шиидип, хүрешти Начын мѳге Ушпас Куулар чарлап эрттирген. Маргылдааның 8 шыырак дээн мөгелери рейтинг аайы-биле дараазында мөгелер-биле хүрешкеннер. Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш Өвүр кожууннуӊ мөгези Оттук Доржукайны хончу хүрешке илдирткеш, октаан. 2023 чылдыӊ Наадымының тиилекчизи Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар Каа-Хем кожуунуң аныяк шыырак мөгези, Россияның 2023 чылда сумога тулган чемпиону Юрий Кызыл-оолду хончу хүрежинге октааш, 4 шыырак мөге аразынче кирген.
Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак чангыс чер чурттуу, Сүт-Хөлдүң аныяк мөгези Кунден-Сонам Ондарны хончу хүрешке октааш, 4 шыырак мөге аразынче кирген. Таңды кожууннуӊ мөгези Мерген Монгуш бодунуң удурланыкчызы Чөөн-Хемчиктен аныяк мөге Мерген Иргитти база-ла хончу хүрешке октаан.
Эң солун, дүрген, чараш хүрешти 4 мөге аразынга Мерген Монгуш Чаан мөге Сайын-Белек Түлүштү хончу хүрежинге арганы мурнай кылгаш октаан. Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар бодунуң шыырак удурланыкчызы Начын-Мерген Ооржакты "балыктаар" деп содактың ооргазындан алгаш, көдүрер арганы кылгаш, октаан. Тулган тиилекчини илередир түңнел хүрешке Мерген Монгуш эки белеткелдиин көргүзүп, Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Кууларны база-ла хончу хүрешке мурнай арганы кылгаш, шүглүп үнген.
Бо маргылдаа үезинде Чараш арга дээш Начын мөге Начын Хомушкуга (Кызыл кожуун), Тулган девиг дээш Сугдер Намчааны (Эрзин), Тиилелгеже чүткүл дээш Орлан Монгушту (Чөөн-Хемчик), Эң хүндүлүг көрүкчү дээш херээжен аарыкчы Чойганмаа Донгакты (Сүт-Хөл) шаӊнаан. Дараазында айда маргылдааны Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы хүлээнип алган.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №5 2024 чылдың январь 24
5