Бо хүнде Тываның чурттакчыларының 50 ажыг хуузу ажылдаар шинектиг кижилер кылдыр санадып турар. Каш харлыындан кижини ажылдаар шинектиг деп санап эгелээрил, чурттакчы чоннуң каш хуузу ажылдап турарыл, бистиң регионнуң күш-ажыл рыногунда кандыг специалистер чедишпейн турарыл, а кандыызы артыкшылдыгыл дээн айтырыгларга ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының бирги оралакчызы Шеңне Лапчаа тайылбырны берген.
Ажылдаар шинектиг кижилер
Статистика-биле алырга, бо чылдың эгезинде Тываның чурттакчы чонунуң ниити саны 337 муң ажыг четкен. Оларның иштинде ажылдаар шинектиг хамаатылар – 125 муң болза, ооң иштинде 119 муң кижи ажыл-агый кылып турар кижилер.
Чурттакчы чоннуң аразында ажылдаар шинектиг кижилерге 15 хардан 72 харга чедир назылыг улус хамааржыр, тодаргайлаарга, күш-ажыл кылып шыдаар хамаатылар. А ажыл-агый кылып турар хамаатыларга, чүгле ажылдап турар кижилер эвес, а школаларда, ортумак, дээди өөредилге черлеринде өөренип турар сургуулдар, шериг албанын эрттирип турар шериглер дээш харын-даа бажыңында чаш төлүн азырап олурар авалар безин хамааржыр.
Кандыг ажылдар эң-не нептереңгей, а кандыызы хереглелде
Кадрлар политиказы, республикада кадрлар хереглели, ажыл-агый курлавырларының деңнелин тургузары – Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының ажыл-чорудулгазы-дыр. Бо хүнде республикада чамдык мергежилдер, чижээлээрге, экономистер, чолаачылар, бухгалтерлер, юристер эң-не хөй болуп турар. Аңаа үндезилээш, эрткен чылдан тура ТР-ниң Чазааның деткимчези-биле улуг ажылды чорудуп эгелээн бис. Эрткен чылын Тываның Баштыңының Айтыышкыны-биле республиканың экономика адырынга 2035 чылга чедир профессионал кадрлар хереглелиниң дугайында регламентини хүлээп алган. Ол дыка шыңгыы документ-тир. Ынчангаш бо регламентиге үндезилээш, республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнары, шупту ортумак, биче болгаш улуг бүдүрүлгелер даңзыларын тургускан. Чижеглеп алырга, 2035 чылга чедир республикага 13 муң 500 хире кадрлар херек деп санаан. Ынчап кээрге, бо хүнде биске кандыг адырларга, кандыг специалистер херегил деп билир бис. Ол дээрге, бирээде, бүдүрүлгелерге, чижээ, тывыш үлетпүрлеринге – 3600 кадр херек. Ийиде, өөредилге, медицина адырларынга кадрлар улуг хереглелде, ылаңгыя кожууннарга тускай эртемниг специалистер чедишпес болгай. Үште, информация политиказы – республикага чурагайлыг информатизация талазы-биле тускай специалистер кончуг херек. Чүге дизе бүгү ажылдар чурагайлыг технологияларже шагда-ла шилчээн. Ол ышкаш ажылчын мергежилдер база эң-не херек, чижээ, дериг-херекселдер эптеп-кылыр (наладчик), «БелАЗ» дээн ышкаш улуг техника мунар чолаачылар дээш оон-даа өске. Амгы үеде республикада тудуг дыка сайзырап турар, ынчангаш тудуг, транспорт адырынга, электри энергиязы, оруктар тудуунга дээш дыка хөй ажылчын мергежилдер херек. Бо даңзыны ТР-ниң Күш-ажыл яамызының сайтызындан көрүп ап болур. Кадрлар хереглелиниң талазы-биле ажылды республиканың яамылары-биле кады чорудуп турар бис. Чижээ, регионнуң Экономика яамызы бир инвестициялыг улуг бүдүрүлге ажыттынар дээн болза, аңаа ажылдаар специалистерниң даңзызын тургузар. А Өөредилге яамызы 2035 чылга чедир республикага херек кадрларны өөредип белеткээр талазы-биле ажылды чорудар.
Кадрлар белеткелин школадан эгелээр
Республикада башкылар, эмчилер чедишпес, а юристер чүге хөйүл деп айтырыг бар. Специалистерни өөредир мурнунда, кандыг кадрлар биске херегин билир ужурлуг бис. Кадрлар белеткелин школадан эгелээри чөптүг. Школаларда ындыг угланыышкынныг ажылдарны чорудуп турза-даа, ону ам-даа күштелдирери күзенчиг. Уруг 6 класстан тура каяа ажылдаксап турарын, кандыг мергежил чедип алырын билир турар ужурлуг. Болганчок-ла ада-иелер уруу-биле эки чугаалашпайн, дээди өөредилге черинче өөредип чорудуптар. А уруу дооскан мергежилинге эвес, бодунуң сеткилинге тааржыр ажылга ажылдай бээр таварылгалар хөй. Түңнелинде, халас 4–5 чылын чидирип алырлар. Ынчангаш күш-ажыл рыногунда дески эвес чүүлдер бар.
Ам бо талазы-биле тодаргай сорулгалыг ажылдар эгелээн. Чижээ, РФ-тиң Президентизиниң Айыткалы-биле келир чылдан тура боттанып эгелээр «Кадрлар» деп национал төлевилелди ам ажылдап кылып турар. Бистиң регионнуң талазындан мурнады көөр сорулгавыста кандыг кадрлар херегиниң дугайында даңзыны чорудупкан бис. Ол дээрге бир дугаарында — көдээ ажыл-агый адырынга кадрлар-дыр. Республиканың чурттакчы чонунуң 44 хуузу көдээ черлерде чурттап турар болгай. Көдээ черниң чурттакчыларынга ырактан өөренир аргаларны база көрүп турар. Ол дээрге-ле көдээ черлерни сайзырадыры, чаа ажылчын олуттарны тургузары, чонну ажыл-биле хаара тудары-дыр.
Уругга келир үеде мергежилин шилип алырынга «профориентация» ажылдары кончуг дээштиг. Аңаа чүгле кичээлдер эвес, практика кырынга, чижээ, бир-ле бүдүрүлге, завод, фабрикаже экскурсиялар, үнүүшкүннер чорудары-дыр. Ындыг угланыышкынныг ажылдар уругнуң келир үеде мергежилин шилип алырынга улуг идигни бээр.
Шын эвес билиишкиннер
Ажылга тургустунуп келген кижи биле ажыл берикчизиниң аразынга шын эвес билиишкиннер, частырыглар туруп кээр таварылгалар хөй. Бирээде, ажыл берикчизи резюме-биле таныжар. Ынчангаш резюмезин шын долдуруп алыры чугула. Ийиде, ажылдаан дуржулгазын айтыры албан. Чамдык ажыл берикчилери ажыл стажын айтырбайн-даа, хөй шалыңныг ажылды сүмелей бээр. Ол боттанмас чүүл-дүр, кандыг-даа ажылга кичээнгей болгаш дуржулга негеттинер болгай. Үште, кандыг-бир компания ажыл сүмелээн дижик, ооң албан езузунуң сайтызын сонуургап, өөренип көөрү артык эвес. Дөртте, болдунар болза, ажыл берикчизиниң офизинге баргаш, ажыл-чорудулгазын, харын-даа штатта чеже кижи ажылдап турарын дээш шуптузун сонуургап көөр. Сөөлүнде хараадай бербези-биле, баргаш, көрүп алганы дээре.
Бо-ла бүгүнү чурттап турар чериниң аайы-биле «Работа России» кадрлар төптеринге баргаш, тодаргайы-биле билип ап болур. Ук төптерниң специалистери ажыл дилекчилеринге резюме тургузарындан эгелээш, ажылга тургустунуп алырынга чедир дузалажыр хүлээлгелиг.
Алдынай СОЯН белеткээн.
«Шын» №84 2024 чылдың ноябрь 2