Россияның өске регионнарынга деңнээрге, Тывага 1990 чылдарга чедир медицина талазы-биле шинчилел ажылдары доктаамал чоруттунмаан. Россияның медицина эртемнериниң академиязының Сибирьде салбырының төптеринге чоннуң кадык байдалының медицина талазы-биле чүгле чамдык айтырыгларын шинчилеп турган. Эртемден эмчилер колдуунда аспирантурага өөренип турган үезинде шинчилел ажылдарын чорудуп келгеннер. Ынчалза-даа эртем ады чедип алыр дээш, тус черниң эртем материалдарын ажылдап кылып турган чамдык таварылгалар бар.
Дамбуу Көк-кысович Ондар Тывадан бир дугаар медицина эртемнериниң кандидады деп эртем адын чедип алган. Ол 1968 чылда Москваның күрүнениң 2 дугаар медицина институдунга бичии уругларның ижин-хырын, бестиг баарзык, өт аарыгларынга хамаарыштыр эртем ажылын камгалаан.
6 чыл эрткенде, 1974 чылда, Михаил Герасимович Шабаев “Тываның кадык камгалалының төөгүзү” деп темага кандидат чадазын камгалааш, республикага 2 дугаар медицина эртемнериниң кандидады болган. Ол ТР-ниң Кадык камгалалынга сайыттың оралакчызы болуп ажылдаан. 11 чыл болганда, 1985 чылда, Людмила Салчаковна Эрдыниева камгаланган.
Тываның кадык камгалал адырынга эртем талазы-биле бир дугаар албан чери 1993 чылда ТР-ниң Чазааның доктаалы-биле “ТР-ниң Кадык камгалал яамызының чанында медицина болгаш биологтуг айтырыглар талазы-биле хөй профильдиг эртем лабораториязы” ажыттынган.
Лабораторияның бир дугаар директору ынчангы медицина эртемнериниң кандидады Людмила Эрдыниева болган. Улаштыр Эренмаа Ондар база ону удуртуп турган. Ооң соонда чылдарда удуртукчуларның кайызы-даа удаа-дараа доктор эртем аттарын камгалап алганнар. Оларның бирээзи Людмила Эрдыниева 2003 чылда Тываның төөгүзүнде бир дугаар медицина эртемнериниң доктору болган.
Ук лаборатория 2006 чылда “ТР-ниң Кадык камгалал яамызының медицина талазы-биле эртем-шинчилел төвү” кылдыр эде адаттынган. Ол-ла чылын Тывага медицина талазы-биле 2 дугаар албан чери 1 дугаар республика эмнелгезиниң баазазынга Россияның медицина эртемнериниң академиязының Сибирьде салбырының филиалы кылдыр ажыттынгаш, 2 чыл ажылдаан.
Лаборатория тургустунгандан бээр медицина эртемнериниң талазы-биле кадрлар белеткээр ажыл шыырак чоруп эгелээн. Ооң мурнунда республикага 5 медицина эртемнериниң кандидады турган. 2008–2009 чылдардан бээр Тываның кадык камгалал шугумунда 42 кандидат, 3 доктор бар.
2006–2009 чылдардан эгелеп Россияның аңгы-аңгы хоорайларынга аспирантураны 30 ажыг эмчи дооскан. Амгы үеде эртем адын камгалап алган эмчилер саны 80 ашкан. Лаборатория турар үеде эмчилерниң 1500 ажыг ажылдары эртем сеткүүлдеринге парлаттынган, Тываның кадык камгалалының нарын айтырыгларының талазы-биле 10 ажыг монография чырыкче үнген. Бо хүннерде бистиң республиканың эмчи эртемденнери аңгы-аңгы темаларда канчаар-даа аажок солун шинчилел ажылдарын кылып чорудуп турар. Оларга республиканың кадык камгалал системазының стратегияларының хөгжүлдезин болгаш курлавырын ажылдап кылыры, регионда медицина болгаш генетика талазы-биле шинчилелдерни чорудары, ТР-де демография ажылдары, республикада интегративтиг медицина, бойдустуң эмнээшкин курлавыры болгаш социал албан черлеринде ол талазы-биле дуза чедирилгезиниң шынары.
Лабораторияның тургустунганындан эгелээш, 2014 чылга чедир эртемден эмчилер хөйү-биле эртем адын камгалап ап турганнар, а 2014 чылдан тура эвээжээн. Ынчангаш өзүп олурар салгалга эртем адырын база медицина талазын сонуургадыр ажылдар чоруп турар. Республикада кадрлар талазы-биле айтырыглар нарын дээрзи билдингир. Бо эртем-шинчилел институдунуң ажылдакчылары уруглар садтарындан эгелээш, эге класстар, ортумак болгаш улуг школаның өөреникчилеринге чедир өөредилге албан черлеринче үнүүшкүннерни чорудуп, боттарының ажыл-мергежилин сонуургадып, эмнелге албан черлеринче уругларны экскурсияладып дээш черле кандыг ажылды кылбайн турар дээр. Ооң түңнелинде эге класс өөреникчилериниң аразындан безин эртем-практиктиг конференцияларга киржип турарларның саны көвүдээни өөрүнчүг дээрзин институттуң амгы директору, медицина эртемнериниң кандидады Рада Монгуш демдеглээн.
Ч. КАРА-САЛ.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6