Тываныӊ болгаш Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү, билдингир шүлүкчү болгаш прозачы Роман Дамдынович Лудуп бо чылын 60 харлаан. Сеткиливис ханызындан чогаалчыга бедик хей-аътты, чогаадыкчы ажылынга чедиишкиннерни күзедивис!
Тыва чечен чогаалды бодунуӊ ховар салым-чаяаны-биле байыдып чоруур лириктиг шүлүкчү Роман Лудуп 1979 чылдан бээр чогаалдарын парладып эгелээн. Солуннарга болгаш «Улуг-Хем» сеткүүлүнге үнген шүлүктери ооӊ онзагай уран-чечен угаан-бодалдыын, сөске камныын, чогаалынга хынамчалыын көргүзүпкен. 1990 чылда «Ийи чагаа» деп бирги шүлүк чыындызы «Өзүмнер» деп аныяк чогаалчылар номунга парлаттынган. Ийиги, «Чер-Дээрниң кыйгызы» деп ному 2003 чылда, үшкүзү – «Күскү сюита» 2013 чылда үнген.
«Ийи чагаа» деп ном колдуунда ынакшыл лириказы-биле долган. Ооӊ сеткилден үнген «Оттуушкун», «Ийи чагаа», «Сериин хатка күткүткен тал…», «Сайны, дошту хөртүк-хары хөме алган» деп шүлүктери, шылгараӊгай орус шүлүкчүлер Сергей Есенинниӊ база Николай Рубцовтуӊ шүлүктери дег, номчукчунуӊ чүрээнге лириктиг маадырныӊ ынакшылыныӊ човалаӊын, сагыш-сеткилиниӊ аарышкызын ала-чайгаар кады сагышсыраар күштү оттуруптар. Ол-ла үеде «Ийи сонет», «Когаралдың салдарындан…», «Эргеленчиг сөзүң сөглем», «Сагыжымда бодал…» деп шүлүктерден өөрүшкү болгаш чайгаар аайынга кирер аас-кежик сеткилге оттур. Мен бодаарымга, шүлүкчү кижи-амытанныӊ сеткил-сагыжыныӊ ханы шимчээшкиннерин бир-ле арга-биле медереп, уран-чечен сөс-биле ажыдып билири номчукчуну кижиниӊ иштики делегейинче хаара тудуптар аргалыг:
ЫРЖЫМ-БИЛЕ
Ыыт чокка мендилештим.
Дүмбей шыпкан
Дүннү өттүр сарынналдым.
Чааскаанзыраан
Сагыш чүрээм кээргээн дег,
Айның чырыы
Арным сыйбап часкара-дыр.
Чалыы үем
Саяк аъды маңгыр-ла-дыр,
Экер эрес
Ээзин каггаш, арлып бар чор.
Опан-чипен
Оолак шаамче холум чайдым,
Олче катап
Оруум мени чедирбес ийин.
Бууккан чүрээм
Муңгаралын чазыктырып,
Сактыышкыннар
Сарынналын дизип алгаш,
Ындынналган
Ырлыг шүлүүм белек кылдыр
Ыржым дүнге
Ыыт чокка ырлап бердим.
Оон аӊгыда, Р. Лудуптуӊ чидиг, өӊгүр овур-хевирлерлиг, метафора аргазы-биле байлакшыткан «Сарыг хүнүм, пөрүк кыстың арны ышкаш…» деп Алдан-Маадырларга тураскааткан шүлүүн, «Сайны, дошту хөртүк-хары хөме алган…», «Чырык шугум кара дээрге шыйып маңнааш…» деп шүлүктерин демдеглевес арга чок.
«Чер-Дээрниң кыйгызы» деп номунда шүлүкчүнүң төрээн чуртунуң, төрел чонунуң салым-чолу дээш сагыш човаан ажыт-чажыт чок минниишкини «Хары черге боданыышкын», «Улаастайга…», «Аалчы кээрге…», «Шыяан ам», «Мөлдүк-калдык», «Чырыткылыг келир өй дээш…», «Хоозун суртаал тевиинге…» деп шүлүктеринде уран-чечен илереттинген. Оон аңгыда, бүзүрел болгаш кижи болуп төрүттүнген салым, амылыг амытан бүрүзүнүң чолу дээш аарышкызы сиңген «Кыйгы» болгаш «ожук дажы» деп үштээн одуругларлыг хевирге бижиттинген шүлүктери онзагай:
* * *
Чештинген ыт ээзин каггаш, арлы дүшкеш,
чемин бодааш, ша-даа болбайн ээп келир.
Бурганындан кижи ырап каяа чедер.
* * *
Араганы дашка долдур кудуп алгаш,
аас-кежиин алгап, йөрээп ижип чор бис…
Адаан-өжээн, өлүм-чидим үзүлбес ийин.
* * *
Чыдыг малгаш, тулаа черге бадмаа өзер.
Сывы, салбаа хирге-чамга борашпаан боор.
Шынчы кижи нүүрү мөңге арыг чоруур.
Чогаалчының ёзулуг амыдыралдан алдынган овур-хевирлери сеткил-сагышка дээштиг күжү-биле номчукчу кижиге амыдыралдың белен эвес айтырыгларын медереп билип алырынга дузалап турар. Бодунуң шүлүкчү мергежилинге негелделии, сөстер болгаш овур-хевирлерни өңгүр, чидиг кылдыр көргүзүптер аргалары-биле Р. Лудуп өске шүлүкчүлерден ылгалып турар.
Ооң чогаадыкчы ажылын Будда шажынының номнарын тыва дылче очулгалары байыткан. «Сарыг шажынның ыдык демдектери» деп тайылбыр номну, «Аас-кежиктиң алдын булаа» деп мөргүлдер номун база «Бурган кайнаар көрүп турарыл?» деп философчу дептержигешти очулдуруп, чырыкче үндүрген. 1992–94 чылдарда Санкт-Петербург хоорайга Гунзэчойнэй буддийжи дацанга өөренгеш, хөй чылдар дургузунда Кызылдың Ташипандэнлинг хүрээзинге соржу-лама хүлээлгезин күүседип, ажылдап турган. Ам-даа чүдүкчү чон Сундуй-башкы деп хүндүткелдии-биле адап чоруур.
2012 чылда Роман Лудуп прозачы база ийи дылга бижиир чогаалчы деп илерээн. Бодунуң орус дылга бижээни «Бир ыржымның узун оруу» («Долгий путь одной тишины») деп романын «Улуг-Хем» болгаш «Сибирские огни» сеткүүлдерге парлаткан. Ук чогаалда чырык болгаш чылыг, муңгарал болгаш аарышкы долган сактыышкыннар делегейи ажыттынар. Бо боттуг делегей болгаш сагыш-биле бодап алган делегейже элдептиг шымныгыышкын, бөдүүн амыдырал болгаш хуулгаазын өскерлиишкиннер, бир янзы бодалдар, чымчак шоодуг, чуртталганың кадыг-дошкун шыны – шупту бо романда чуруттунган. Үе болгаш төнчү чок делгем деп билиглерниң чаа боттандырылгазын тыва чечен чогаалче киирип турар. Бо солун чогаалды автор боду тыва дылче очулдурар боор деп идегээр-дир бис.
Ынчангаш Роман Дамдынович Лудуп ам-даа чаа, аянныг утка-шынар сиңген овур-хевирлерни дилеп, мергежилин бедидип чоруур чогаалчы. Чаа романында баш бурунгаар көрдүнмээн ужуралдарлыг үе болгаш делгемге аян-чорук кылырынче силерни чогаалчы чалап турар.
Людмила МИЖИТ, филология эртемнериниӊ кандидады.
«Шын» №100 2023 чылдың декабрь 30