“Даржай аттыг номчулгалар” деп бирги эртем-практиктиг конференция
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның “Тос чүкче чажыг” деп номундан шүлүк.
Азарганчыг шымчым шаа-ла үрезинниң
Адыш долу тараа болуп хуула бээри –
Чуртталганың бүзүрелдиг Алыс Шыны.
“Чаңгыс борбак хензигийне үрезинден
Чамбы-дип-даа тодуп мандаан чүве ийин!”— дээн,
Чашкы шаамда авам сөзү Алыс Шын ол...
Үре-сады бүрүзү-ле буян сиңген
Үрезинниң оруу-биле чоруур болза,
Үүле-салым ынчан чүгле кежиктиг боор...
Александр Даржайның шүлүктери чүү хире философчу мерген уткалыын, сөс-домааның уран-чеченин бис, номчукчулар, улам ханызы-биле медереп билип турар апарган бис. Ынчангаш ооң чогаадыкчы ажылынга номчукчуларның, тыва чогаал башкыларының болгаш чогаал шинчилекчилериниң сонуургалы улам күштелген.
Ооң херечизи “Даржай аттыг номчулгалар” деп бирги эртем-практиктиг конференцияның чогаалчының чурту Чаа-Хөл кожуунда Ш.Ч. Сат аттыг Чаа-Хөл ниити билиг школазынга ноябрь 22-де болуп эрткени. Республика чергелиг эртем-практиктиг конференцияның организакчылары Ш.Ч. Сат аттыг школаның тыва дыл болгаш чогаал башкыларының методиктиг каттыжыышкыны, Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының өөредилге болгаш культура эргелелдери, ТР-ниң Өөредилге яамызы, Тыва дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязы.
Ыраккы Тожу, Эрзин, Тес-Хем, Өвүр кожууннарның дээш Тываның өске-даа кожууннарының школаларындан тыва дылдың болгаш чогаалдың 56 башкызы бирги эртем-практиктиг конференцияның ажылынга киришкен. Оларның аразында Чадаананың 3 дугаар школазының башкызы Аймаа Ондар, Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал школазының башкызы Сабрика Ховалыг, Шагаан-Арыгның "Хүнчүгеш" уруглар садының кижизидикчи башкызы Саяна Сандал дээш өске-даа хөй башкылар. "Даржай аттыг номчулгалар" конференцияның хүндүлүг киржикчизи – чогаалчының өөнүң ишти Мария Донгаковна Даржай.
"Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференцияның байырлыг ажыдыышкынын шүлүкчү Александр Даржайның сөзүнге бижээн “Чаа-Хөл-Бажы” деп ырының күүселдези-биле эгелээн. Бо ырыны хөйге эки билдингир ыраажы Орлан Моңгуш бедик көдүрлүүшкүннүг уяранчыг хөөнге ырлаан.
Чаа-Хөл кожууннуң чагырга даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Надежда Сагаандай "Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференцияга киржип келген башкыларга Чаа-Хөл кожууннуң башкыларының өмүнээзинден өөрүп четтиргенин илередип, тус чер чурттуг чогаалчы Александр Даржайга тураскааткан конференция чүгле Чаа-Хөл кожуун эвес, а бүгү Тыва чергелиг чугула болуушкун, ооң херечизи республиканың барык шупту кожууннарындан тыва дыл болгаш чогаал башкыларының, орук-чирик ырак-узак дивейн, чедип келгени деп ол демдеглээн. Конференцияның хүндүлүг аалчызы, Александр Александрович Даржайның өөнүң ишти, уруг-дарыының авазы Мария Донгаковна Даржайга конференцияга киржип чедип келгени дээш Чаа-Хөлдүң чонунуң мурнундан өөрүп четтиргенин илередип, база чогаалчының ажы-төлүнге бүгүдеге чаагай чүүлдерни күзеп, өңгүр чараш чечектерни хүндүлүг аалчыга бараалгадып тудускан.
Эртем-практиктиг конференция дөрт секцияга эрткен: “А.А. Даржайның амыдырал-чуртталгазы болгаш чогаадыкчы ажылы”, “Тыва дылды камгалап кадагалаарының болгаш хөгжүдериниң айтырыглары”, “Тыва литература”, “Чаа-Хөл кожууннуң төөгүзү”. Секцияларга тыва дыл башкылары Александр Даржайның амыдырал-чуртталгазының болгаш чогаадыкчы ажылының, чогаалчының чогаалдарын тыва чогаал кичээлдеринге башкылаарының, тыва дылдың болгаш литератураның амгы байдалының дугайында 50 ажыг илеткелдерни "Даржай аттыг номчулгалар" бирги эртем-практиктиг конференцияга номчаан болгаш илеткелдерге көдүрүлген айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Александр Даржайның өөнүң ишти Мария Донгаковна “А.А. Даржайның амыдырал-чуртталгазы болгаш чогаадыкчы ажылы” секцияга олуржуп, чогаалчы-биле амыдырал-чуртталгазының дугайында чугаалап берген. Александр Даржай 1962 чылда Чаа-Хөл ортумак школазын дооскаш, Булуң-Терең суурга ажылдап, Кызылдың педагогика институдунуң филология факультединге бот-өөредилге-биле өөренип, шүлүктер чогаадып турган. Мария Донгаковна 1964 чылда Булуң-Терек сес чыл школазынга кижизидикчи башкылап ажылдап чедип кээрге, ынчан аныяктар таныжып алганнар. 1965 чылда кады Кызылдың педагогика институдунче өөренип киргеннер. Александр бот-өөредилге-биле бирги курсту доозупкан-даа болза, таныжы уруг Мария-биле институтту кады деңге доозар дээш, хүндүскү өөредилгеге бирги курска бодунуң күзели-биле өөренип эгелээн. Чогаалчының намдарында мындыг солун таварылга "Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференция үезинде билдинген.
"Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференцияга эң эки илеткелдерни номчаан башкыларны тодараткан. “А.А. Даржайның амыдырал-чуртталгазы болгаш чогаадыкчы ажылы” секцияга Нина Эртине, “Тыва дылды камгалап кадагалаарының болгаш хөгжүдериниң айтырыглары” секцияга Меңги Ооржак, “Тыва литература” секцияга Урана Мектер, “Чаа-Хөл кожууннуң төөгүзү” секцияга Лопсан Солаңгы олар бирги шаңналга төлептиг деп түңнелди жюри кежигүннери үндүргеннер.
"Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференцияның шаңнал-мактал тыпсыр байырлыг түңнел кезээ дыка солун, ырыларлыг, шүлүктерлиг эрткен.
"Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференцияга эң эки илеткелдерни номчаан деп үнелеткен, бирги, ийиги болгаш үшкү черлерге илеткелдери төлептиг болган башкыларга Чаа-Хөл кожууннуң чагыргазының мактал бижиктерин, ДНС магазинниң өртектиг сертификаттарын байырлыг байдалга тывыскан.
Александр Даржайның “Тыва дылым” деп шүлүүн Чойганмаа Дадар магаданчыг чараш кылдыр номчаан. Чогаалчының сөстеринге бижиттинген “Чаагында меңниг кыс”, “Сай-Суу”, “Тыва өглер” деп ырыларны ыраажылар Виктор Норбу, Аялга Чымбалдай, Солаңгы Чапчын, Марина Чондан уярадыр ырлааннар.
"Даржай аттыг номчулгалар" эртем-практиктиг конференция чогаалчының моон соңгаар юбилейлериниң үезинде Чаа-Хөл кожуунга эрттирер чаңчыл болган хемчег апаар. Бирги конференция Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның 80 хар юбилейинде эрткени ол.
Шаңгыр-оол Суваң, чогаалчы.
“Шын” №91 2024 чылдың ноябрь 27