1. Сөөлгү өртээлинге барып чордум
Дуу оранче үш чыл бурунгаар чоруй барган дуңмамның хоорай чевээнде хөөрүнге, черле ынчаш, ында мөңге уйгузун удуп чыдар дөргүл-төрелдеримни эргип чорааш, эрткен-барган үелерде эдержип чораан эш-өөрүмнүң маанайларын база оон көрдүм. Эргээн тудумда-ла, чыскаалыры дам баар чорду. Үрде душпаан кижилерим-биле маңаа ужураштым. “Каңдаашкынга таварышкан хем дег сыыгап, кызырлып олурар деп чүвевисти” деп бодап олурдум! Шуптузунга душтум, чугаалаштым, таакпылаштым!
Шагдан бээр эдержип келген акым, эжим, даргам Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарның сөөлгү өртээли база мында. Албан езузунуң дыңнадыындан алырга, хенертен аарыгдан барган кижи-ле болгай. Дүүн чаа-ла телефонга каттыржып чугаалажып турганың каң кадык кижиң чок апаарга, сагышка анчыы хөлчок, кижи дораан-на өскүссүреп каар чораан. Оон бээр ам 3 чыл чоокшулап олур...
Тураскаал тургузар деп турар хевирлиг – чевээниң чанында тудуг материалдарын эңдере төп каан. Ооң сөөлгү өртээлинге тураскаал тургузары черле чөп боор, канчаарга-даа билдингир күрүне ажылдакчызы, улуг чогаалчы чораан кижи-дир. Сакты бээр эш-өөрү, чону хөй кижи-ле болгай. Бисте ону танывас, билбес кижи кайын тыптыр. “Кайы черниң чылгычызы сен?” дээр болза, ол бүдүн Тываның болур. Амыдыралга херек кырында болган бо каттырынчыг болуушкун “Кайы черниң чылгычызы сен?” деп ат-биле ооң чогаалдарында чырыттына берген чоржук. Бо айтырыгның тыптып келгениниң дугайында каттырынчыг, чаптанчыг чугааны ооң бодундан дыңнааным езугаар шала сөөлзүредир чугаалап бээр мен.
Ооң дугайында бижиир дээш кайы талазындан сегирип алырын билбейн баар мен. Бирээде, ол бүгү назынында удуртукчу албан-дужаалдарга ажылдап чораан улуг дарга кижи-дир. Ийиде, ол драматург, шүлүкчү, очулдурукчу, публицист, журналист база-дыр. Үште, идегелдиг эш, чоннуң оглу, үлегерлиг ада, кырган-ача-дыр. Мен бодаарымга, чаңгыс кижиниң назынында ындыг чаяалгаларның капсырылганы бурган авыралы хире. Ук чаяалгаларның кайы талазы деңзи караан ажыр базып турарыл дээрзин коптарбас мен. Ол дээрге кижи бүрүзүнүң аңаа бот-хамаарылгазы ыйнаан. Ук айтырыгга баш ыжып турбазы-биле ооң канчаар чурттап чораанын, кандыг кижи дээрзин бижиксей-дир мен.
2. ТоО быдараан
чонувус дугайында чугаа
Үжен ажыг чыл ооң-биле эдержип келгеним үелерниң дургузунда каяа четпедивис, кандыг темага, чүнү чугаалашпадывыс дээр! Хөктүг, каттырынчыг, угаадыглыг, маргыштыг-даа таварылгалар бар-ла.
Бир кезек үеде ол РФ-тиң Күрүне Думазының депутадындан халашкаш, Россияның Казахстанда элчин черинге “Россотрудничество” черин харыылап турда, даштыкыда тываларывысты, ылаңгыя Моолдуң Баян-Өлгүй сумузунда, Кыдаттың Синьзян-Уйгур районунда тываларны чиңгине Тываже бээрледип алыр аргазы бар бе дээрзин айтырарымга, ону шиитпирлээриниң оруунга тургустунуп келир боттуг болгаш боттуг эвес чылдагаан-барымдааларны бирден бирээ чокка тайылбырлап олурар кижи. Калмыкияның президентизи турган Кирсан Илюмжиновтуң, Сенгел тывазы чогаалчы Чинагийн Калзаңның тоо быдарай берген чонун чаңгыс черге чыыр дээн оралдажыышкыннары чүге огулуг түңнелге чедирбээнин чедингири-биле тайылбырлаар чораан. Бо бүгүге улуг белеткел ажылдары херек деп чүүлдү ынчан билген мен – девискээр, чурттаар турлаг-хонаштар айтырыындан эгелээш, ажыл-иш-биле хандырылгага чедир.
Чинагийн Калзаң чажыпкан тараа ышкаш тываларны Сеңгел сумузунда Ак-Хемге чыыр дээш хөй акша-төгерикти, күштү үндүрген кижи. Моолдуң радио-телевидениези ук көжүүшкүннү “Улуг көш” деп адай берген. Германияга үнген номунуң шүүдели-биле 800 хире тевелерни саткаш, астыккан тываларын Сеңгелче көжүрген кижи ол-ла болгай. Удаваанда шүүдеп тургаш көжүрүп алган кижилериниң хөй кезии дедир көжүп чоруй барган болчук – канчаарга-даа кижиниң төк кээп дүшкен чери, чаңчылчаан, турумчаан харылзаа-хамаарылгалары кончуг-дур ийин, але. Эъдимниң чартыы, сөөгүмнүң сыныы деп санап чорууруң чон сени хүлээп алырынга белен бе деп айтырыг чайгаар тургустунуп келир. Ынчангаш, “белеткел ажылы херек” деп Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң чугаазы-биле чөпшээрешпес арга чок.
3. Даргалар ”оолдары”
апарган
“Тываның аныяктары” солуннуң редакциязынга ажылдап турумда, аңаа Щукин аттыг театр училищезин дооскан артистер – Чылгычы Ондар, Александр Шоюң, сөөлзүредир Сергей Ооржак – ажылдап турдулар. Оларның нарын, солун ажылынче шымныгып киреринге, бети дизе Сергей Ооржактың, Чылгычы Ондарның ролю, киржилгези улуг турган-на боор. Ол үеде драматург Ч. Ондарның, уруглар чогаалчызы А. Шоюңнуң, салым-чаяанныг артист С. Ооржактың ады билдингир апарган үези ол чүве. Тываның Дээди Совединиң даргазы Чимит-Доржу Байырович Ондар, СЭКП Тыва обкомунда Улусчу контроль комитединиң даргазы Дандар-оол Көк-Хунаевич Ооржак олар база эрге-чагыргага хевээр турган.
Чылгычыны Чимит-Доржуевич дээр, а Сергейни Дандар-оолович дээр. Ынчан Горбачевтуң дүргедээшкининиң, ажык-чарлыг политиктиг адааннажылганың үези-ле болгай. Хостуг, дорт соңгулдаларга депутаттарны шилип, бадылап ап турдувус. Амыдыралга, политиктиг демиселге бо ийи таланың кайызы өскезиниң адын ажыглап турган чүве, оозун билбес мен. Хевирин бодаарга, ийи таланың кайызынга-даа ажыктыг турган боор. Че, ону сураглап-даа канчаар бис. Барза-барза Чылгычы Чимит-Доржу дарганың, Сергей Дандар-оол дарганың “оолдары” апарып, анекдотка-даа кирип турар чүве эвейикпе. Сөөлүнде барып Ч. Ондар “Соңгулдалар, соңгулдалар” деп шиизинде ындыг политиктиг демиселдиң эки-багын сойгалап каан чүве.
4. Одаг чанынга хөөрем
чугаалар
Тайганың таскылынга азы дааштыг хемниң унунда кыпкан одагның чанынга аңчы, балыкчы улустуң хөөрем чугаазы дек үстүр эвес. Аксы-боксун дуй шаап, хоруп, кеденип турар улус бар эвес – чүнү-даа чугаалажыр бис. Политикадан эгелээш, уран сөске, чогаалга чедир. Бир шагда ондарлар аймааның президентизи турган Чылгычывыс сөске черле муңзавас кижи, сагышка кирбес солун теманы тып эккелген, улусту каттырткан олурар. Ол база тускай уран чүүл-дүр ийин але. Ол чугаа-соодувустуң кезик-чамдыызы Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң “Үш ок” деп шиизинде кире берген чораан. Ооң дугайында албан бижиир мен деп аксы-сөзүм берип, ооң бодунуң чөпшээрелин-даа алган кижи мен. Ону бадыткапкы дег херечилерим-даа хөй. Ынчап келирге, Чылгычыдан аңгыда, өрелиг арткан кижилерим көвүдеп-ле олур. Бир шагда ындыг аазаашкынны Батый Кенеш, Борис Монгуш, Дадар-оол Лоовай, Владимир Биче-оол акыларымга берген турган кижи мен. “Хүреш” агитбригаданың, ооң киржикчилериниң, фестивальдан фестивальга чедир агитмаңнаашкын үезинде оларның солун ужуралдарының дугайында сактыышкыннарны бижиир болган мен. Ам харын кандыг аайлыг чүве апарды – четтигер ирги мен бе?
“Силерни чеже бижиир кижи мен, оода кайы-бирээңер багай акыңарның дугайында бижизиңерзе” деп, Чылгычы Чимит-Доржуевич чамдыкта шугулдай аарак чугаалаар чүве. Ондар-уйгур шугулдап азы могаттына бергенде берге-ле. Ону оожуктуруп, көгүдери амыр эвес херек. Ынчалза-даа ындыг таварылгалар ында-хаая таварышкылаар. Боду-ла чазыгып чоруй баар кижи.
Дун оглу хары чуртка орук озал-ондаанга таварышкаш чок болган соонда, акымның сеткилиниң уян апарганын, улус көрбээнде карааның чажын болганчок-ла чоткан чоруурун эскерер апарган мен. Оозун өскелерге кайын билдирер ийик. Кадыгланы бергенде хая-даш дег кижи-ле болгай. Хөй-биле кады хөлзеп чоруп турар. Ам бодап чоруурумга, хөйнүң аразынга муңгак бодалдарындан алаагып, бууккан хөрээн чазып ап чораан-дыр ийин.
“Кайы черниң чылгычызы сен?” деп каттырынчыг болуушкунну Ч. Ондарның намдар сактыышкыннарында киирип каан чораан. Мен ооң 2 томнуг “Амыдырал ам-даа уламчылаар” деп эгелиг намдар төөгүзүн редакторлаан кижи мен. Бодунуң үезинде Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай ооң баштайгы кезээн Салчак Токаның “Тос чадырынга” дөмейлеп, хөлчок мактаар кижи. Авазы биле ачазының аразында харылзаа-хамаарылгаларны, бодунуң бичии шаанда амыдыралын Чылгычы Ондар ында хөлчок таптыг чуруп көргүскен. Харалаан, үезинде ол номнуң долу хевириниң чырыкче үнмээни хомуданчыг. Ону үндүрер акша-төгерик сураглап, эдилгелер болгаш аңаа чаа эгелер киирип турда, үүле-херек узамдыга берген. “Мемуарларның назыны кыска-дыр ийин, ылаңгыя политиктиг амыдырал-биле холбашканнарның. Чогаалдың маадырлары дириг чорда, улус-чон оларны утпайн чорда чырыкче үдээни дээре. Ону чогуур үезинде үндүрер болза дээштиг, угаадыглыг болгаш үре-түңнелдиг болур” деп чугаалап шаг болган мен. Шынап-ла, намдар дептериниң 2-ги тому амгы Тывага болуп турган политиктиг амыдырал-биле холбашкан чүве.
5. Адак сөс орнунга
Чылгычы Ондарның дугайында сактып бижиир дээр болза, кылын ном чеде бээр. Намдарының кайы-бир талазын аңаа хамаарышкан кижилер коптарар ыйнаан. Мээң бодумнуң назынымга ооң чедирген үлүг-хуузун үнелеп, каткан дузазын утпайн, четтиргеним илередип чоруур мен. Чүгле мен эвес. Ындыгларның саны кайы хөй.
Ам үстүнде аазааным сактыышкынны төөгүп берейн.
Ол Тываның Культура яамызынга сайыттап тургаш, барыын кожууннарже үнүүшкүннүг сургакчылап чорда, Чадаана дужунга бир кижи машина бадылап турган чүве-дир. Кайнаар чедерин айтыргаш, олуртуп алганнар, ооң халаң эзирии соонда билдине берген. Олурган оолдар-даа, сайыт-даа ыыт чок. Бир шаг болганда, демги чорумалында шала шог чаң тыптып келген. Ат-сып, чер-чуртун-даа айтыргылаар шала сараалыг кижи болган. “Чылгычы мен, Баян-Дугайдан” деп сайыт харыылап чорда-ла, бичии болгаш демгизи айтырыын катап салыр. Чадап-чадап кааш сайыт “Бажың-Алаактың, “Искраның” Чылгычызы мен” деп эгелээн. Халаң эзирик кижиниң хорадаары-даа хөлчок: “Мени эзирик деп бодап чор сен бе? Баштай Баян-Дугайның мен дидиң, ам Искраның апарган. Чогум кайы черниң чылгычызы сен аан?”
Ондар чолаачызы-биле кады даштыгаар үнүп, машинаның байдалын хынап, чиигенип ап турар аразында, машинада арткан оолдар демги чорумалга кайы черниң чылгычызы деп чүүлдү билдингири-биле тайылбырлап берген хевирлиг, оозунуң шог чаңы чымчап калган, чүгле “даргамайлаар” апарган дээр чүве.
Амгы үеде Чылгычы деп аттыг бичии оолдар Тывада эңдерилген. Хоомай кижиниң ады-биле ада-иелер төлүн кайыын адай бээр чүве деп, Чылгычы Чимит-Доржуевичиниң төрелзирек, кижизиин олар эскергени, көргени ол-дур.
Бо кыска чүүлүмнүң кол маадыры дег чаагай мөзү-бүдүштүг, турушкур оолдар Тывамга элбек-ле болзунам деп чалбарып чоруур мен. “Кайы черниң чылгычызы сен?” дээрге, Тываның, тыва чоннуң болурга-ла четчир-дир ийин.
/ Артур ХЕРТЕК.