Декабрь 1 – СПИД-биле демисел хүнү
Республикада ВИЧ халдавырлыг аарыгның эпидемиологтуг байдалы чидиг болуп артпышаан. 2023 чылдың түңнелдери-биле алырга, 2017 чылдан тура аарыг кижилер саны 62,9 хуу көвүдээн.
Регионнар аразындан Тыва болгаш Алтай крайда аарыг кижилер саны көвүдеп турары илереттинген. Өске регионнарда ВИЧ аарыы чавызап турар.
2024 чылдың 11 айының дургузунда Республиканың СПИД болгаш халдавырлыг аарыгларга удур профилактика төвүнүң сан-чурагайы-биле алырга, ВИЧ-тен аараан 42, а эрткен чылын 45 таварылга илереттинген. Ол дээрге 8,1 хуу эвээжээн. Оларның 3-ү ТР-де Шииткел күүседир федералдыг албанның эргелелинде шииттирген кижилер болган.
42 таварылганың 23-ү эр, 19-у херээжен улуста илереттинген. Олар шупту эр- херээжен чорук таварыштыр чыпшырган. Оларның 4-ү эр биле эр азы кыс биле кыс кижилерниң аразында харылзаадан болган. Эрткен чылын шак ындыг 3 таварылга турган. Социал байдалының аайы-биле алырга, ажылдап турар кижилер 16, ажыл чоктар 23, шииттирген улус 3 кижи. Суур чурттакчыларындан 27, хоорайлардан 15 кижи болган.
Назы-хар аайы-биле алырга, 20–24 хар назылыг кижилер 2, 25–29 хар – 3, 30–34 хар – 5, 35–39 хар – 9, 40–44 хар – 10, 45–49 хар – 5, 50–59 хар 8 кижи илереттинген. 30 хардан өрү кижилер аразында ВИЧ аараан таварылгалар көвүдеп турар.
Аарыг кижилер шупту эмнелгеге эмчи дузазы ап чеде бергеш, анализ түңнелинде билип каан. Оларның 2-зи эр-херээжен харылзаа таварыштыр халдаар халдавырлыг аарыгдан аараан, 3-ү арагаже кире берген, 18-и эмнелгеге эмнедип чыткан кижилер болган. Профилактиктиг эмчи шинчилгезин эртип тургаш – 5, хан дужаап турар үеде – 1, ВИЧ инфекциязының үнген дөзүн истеп турар үеде – 8, боттары келгеш, хынаткан кижилер – 2, истелгеде 3 кижи илереттинген.
1994 чылдан тура амгы үеге чедир ук аарыгдан аараан кижилер саны 431 четкен. Оларның 69-у амы-тынындан чарылган, 38-и ВИЧ-биле харылзаалыг аарыгдан аарып турар, 226-зы республикадан дашкаар чоруй барган, 182 кижи республикадан дашкаар хоорайлардан Тываже чедип келген. Республика иштинде эң-не бедик көргүзүглүг чурттакчылыг черлерге Кызыл хоорай (146,9), Каа-Хем (164,0), Барыын-Хемчик (173,7), Бии-Хем (164,0), Мөңгүн-Тайга (148,6) кожууннар хамааржыр. Чүгле Тере-Хөл кожуунда ВИЧ аары чаңгыс-даа илереттинмээн.
Ниитизи-биле республикада ВИЧ-тен аараан 318 кижи чурттап турар, оларның 6-зы эдип-чазаар колонияда.
ВИЧ-тен аараан иелерден 62 чаш уруг төрүттүнген. Оларның 53-үн эмчи учёдундан үндүрген. 9 уругну ам-даа хайгааралда ап, профилактика ажылын чорудуп турар. 2024 чылдың 11 айының дургузунда ВИЧ халдавырлыг аарыгдан аараан 5 херээжен кижи чиигээн.
Аарыгны чыпшырбас дизе
ВИЧ-тиң тускай демдектери чок, оон аарый бээрге, тыптып келир им-демдектер өске-даа халдавырлыг аарыгларда база дөмей-ле бар болур.
Ук аарыг чунар-бажың болгаш бассейн дамчыштыр, ымыраа-сээк ызырган соонда, чөдүл-какыл, думаа-чараа, азырганындан, чыттажып, куспактажырындан, аяк-савадан, кады ажыл-агый кылганындан чыпшынмас. Ооң чыпшынып болур чүгле 3 хевири бар: хан дамчыштыр, камгалал чок эр-херээжен чоруктан, ВИЧ аарыглыг авадан чаш төлүнче дамчып болур.
Аарыгны нептеретпес деп бодаар болза, кижи бодунуң мөзү-бүдүжүн шын болгаш чараш тудары чугула. Бир дугаарында, кадыын камнаары-биле, эр-херээжен чорук кылырда, иштелип-саатталырындан камгаланыр презервативти шын ажыглаар. Ук аарыгны чыпшырып алыры белен. Аарыг кижи бүгү назынында эмнээшкин алыр ужурга таваржыр. Ынчангаш ВИЧ-тен аарывас деп бодаар болза, дараазында дүрүмнерни кижи бүрүзү сагыыр ужурлуг.
Бирээде, эмнелге херекселдерин чүгле чаңгыс катап ажыглаар азы шын арыглаашкынны эрттирер ужурлуг.
Ийиде, амгы үеде эът-кешке татуировка, пирсинг, маникюр, педикюр кылыр чидиг херекселдерни чаңгыс катап ажыглаан соонда, дораан октаар. Ооң-биле дараазында өске кижиниң эът-кежин үттеп, чуруп, бижип, ажыглап болбас. Шак ынчаар ВИЧ аарыын тарадып болурунуң айыылы база бар.
Үште, чоок харылзаа тудуп турар кижилер бот-боттарында ВИЧ, СПИД бар-чогун тодарадып алыры күзенчиг. Хынадып алгыжеге, эр-херээжен чорук кылырда, презервативти албан ажыглаар.
Дөрте, ВИЧ халдавырын чаш төлге чыпшырбас деп бодаар болза, сааттыг ие кижи үе-шаанда эмчи хайгааралынга туруп, ВИЧ бар-чогун хынадыр ужурлуг.
Оон аңгыда, диш чуур щётка, дыргак кезер, сал чүлүүр херекселдер таварыштыр дамчый бээриниң айыылы база бар. Аарыг кижи-биле чаңгыс катап чоок холбажыптарга-ла, аарыг дораан чыпшына бээрин эмнелге ажылдакчылары сагындырып турар.
Кадык амыдырал тудуп, кайы хамаанчок эр-херээжен харылзаалар кылырындан ойталап чорааны дээре.
Өглениринге чедир эр-херээжен харылзаадан ойталаары, өгленген соонда өске кижи-биле холбашпазы, кады кырыыр эжинге шынчы болуру – ВИЧ аарыын нептеретпезиниң, бодунуң болгаш ажы-төлүнүң кадыын камгалап алырының чаңгыс-ла аргазы. ВИЧ аарыындан баш удур камгаланыры эмнениринден чиик.
ТР-ниң СПИД болгаш халдавырлыг аарыглар-биле демисел төвүнге хынадып алырынче специалистер кыйгырып турар. Ооң турар адрези: Кызыл хоорай, Оюн Күрседи кудумчузу, б. 159а. Харылзажыр телефону: 8(394-22) 6-25-61; бүзүрел телефону: 8-963-251-10-88.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №92 2024 чылдың ноябрь 30