Шеригге биске «дүвүрээзин» чарлапкан мындыг. Дүвү далаш-биле хепти кедипкеш, боо-чепсек алыры-биле маңнап келдивис. Өске өрээлче айыттылар, ында шупту ширбиил дивес силер бе. Бистиң ышкаш хараган ширбииш эвес, а чиңге хаак бажы. Машиналарга олурткаш, караңгыда бетон орук кыдыынга дүжүрдү. Рота командири: «Шуптуңар ширбииш-биле дайзыннарны – пагаларны дүжүр ширбиир силер!» — деп. «Москва–Брест–Берлин» чедер орук ынчан-на бетондан кылган чораан. Орукта пагаларныӊ хөйү дээрге, кижи кайгаар, он муӊ, чүс муӊ, харын-даа оон хөй чадавас. Шала күскээр ынчап баар чер-дир ол, хамык пагалар ол черден, чылыг асфальтыже чүткүүр. Даӊ аткыжеге чедир пагалар ширбип турдувус, хамык машиналар ынды-бетинде маңнажып турарлар. Пагалар кырынче халыткаш, озал-ондак кылганы та каш чүве. Оларны дүжүр ширбип туруңда-ла, дедир чүткүүрү база эӊдерик болдур ийин — деп, Даш-оол каттырарга, аңаа катчып, одаавыска чедип келген болгаш, шупту аът-хөлүвүстү аайлап башкарны бердивис. Алдыы-Ишкинниң Сай-Хонашта бистиң одаавыс бо.
Мында шупту чаңгыс «колхоз» улузу – азы Даш-оолдуң төрээннери, шуптузу-ла Ондарлар, чаңгыс-ла мен өске фамилиялыг мен. Мен бир дугаар дииңнеп чоруур болгаш, бо оранда партком, партия секретарлары чок болгаш, тыва улустуң ёзу-чаңчылдары хевээр арткан. «Олча-омактыг Дээр адам, Делегей ием! Чораан ботка човаг чок, чорткан аътка соодуг чок, Оран-таңдым, өршээ!»— деп оран-таңдыга чүдүүр чорук ам-даа хевээр артканы чүл. Кым-на-бир кижиниң айтыышкыны-биле чүве кылбас, анаа хостуг кижи мен, аңчы кижи ындыг болгай-ла. Ынчангаш кол-ла чүве, арга-дуржулгалыг хоочун аңчыдан билбес чүвени билип алыры.
Ынчан мен он сес харлыг турган мен. Оон мени шеригже кыйгырты берген. Демги чугаалап турганым «дедир чүткүүр пагаларлыг черимче», Белоруссияга шериг эрттирдим. Ынчан, 1960 чылдар үезинде, Совет Эвилелинге эң баштайгы стратегтиг ракета турган, шахта иштинден адып үндүрер чүве болгай. Бистиң үевисте киш көңгүс эвээш турган, ону бис «алды» деп адаар бис. Ол үеде ону албан-биле дойлаар апарган чүве-дир. Ону дойлаар кылдыр бир болза ужаны, бир болза төштү дүлер турган. Ынчангаш киш өлүрген болза, ону сырбык дег кылдыр дизип албас азы чүктеп албас, чүгле хоюнга хойлап алыр. Сырбык (сарбай) 100 чедерге ону «мугур» кылдыр санаар, а 50-и «дугай» апаар, ону база дойлаар чүве болгай. Якуттар алдыны өлүрүп алгаш, бис хайыраканны канчаар ажыглаар ийик бис, боостаа ыжа бээрге, ону эмнээри ышкаш ажыглаар. Сарбай кежин тожулар доңгурак чүү-даа хереглевес, анаа ушта тыртыптар, ооң бажын алыр эвес.
Ыттар дугайында чугаа болган. Даш-оол ол дугайында эгеледи: «Лайка дээр ыдым турган. Боду улуг шыырак, кулактары халбагар ыт чүве. Сарбайларже улуг херекке албас, ону көрүп каанда, ийи-чаңгыс: «Хөг!» деп каар. Шаанда тывалар канчап ыт чокка аңнап чораан-дыр, ыт чүгле ээргизи-биле сарбайларны хоюзар болгай. Бир катап ол чылын алды изи канчаар-даа аажок хөй болган. Ыт чок канчаарыл ам? Эртенинде Карын-оол доралазын аъттаныпкан мындыг. Чер аразы 80 км ара чок, ол аразында Ишкин суу база бырагдай берген, дөъш база бар. Ол-ла кежээ Карын-оглуң Лайканы эдертип алган одагга бо келген. Ам амырап турган алдың кайы чүвел, шуптузун Лайка алгандыр-ла. Карын-оглуң эрес-ле болдур ийин! Бир катап совхоз ажылчыннары ГТО дужааган чүве-дир, а ынчан ийи хол-биле турникке ол үжен чедир харапкан чүвени сен! Боду электрик кижи болгаш, чагы үнүп турда, анаа-бир дииң-не болгай.
Бир катап кижиңге чедип келдим, кажан аңнаарының дугайында дугуржуп алыр-дыр дээш. Кижиң даштын чадырында даш дээрбе тыртып олур. “Бо бүдүн хууңну тыртып алзымза, чедишкей-ле бо” – дидир. Ол үеде Долгаржаа кырган-авай көстүп келди. «Сен ам база кады дииңнээриң ол бе? Каям оол, демги бир тавааң кайыл, мен ону ап алыйн». Даш-оол тура: «Ав-аай, ол тавакты Севилбаа ап албадыве, почта чүзүнге хереглээн кижи чүве» – деп, баштактаны аарак харыылай-дыр. Севилбаа өөнүң ишти болгаш, ол почтага келген сеткүүлдерни, солуннарны баштай номчуур кижи-дир. Кырган-авай мага-боду бичежек апарган, кожазында бажыңынче кире берди. Ам-на авазының дугайында Даш-оолдуң чугаазын сактып келдим.
Аныяанда ол мөге-шыырак турган болгаш, тосту божаан. Тозалаа оол болган. Кызыл-Тайгага болуп көрбээн таварылга, бүдүн Сүт-Хөлге безин. Даңды-ла чүгле кыс уруглар божуур уруглар хачы алгаш чоруурлар. Долгаржаа кырган-авайны көрүп каанда, улуг кадайларның сүмези-биле ооң аксының кежии кезик-чамдыызы аңаа чедип кээр кылдыр, ооң үүкпезиниң адаандан чамдыызындан бичии кезип аар турганнар-дыр.
Мен Соруктуг-Хемге чеде бээримге, дош адаанда бичии шавагалар эңдерик. Тозовкам-биле боолаптым, беш-алды хире кадыргылар салдап турлар. Кижим ону көргеш, чугаалай-дыр: «Мен Ишкин суунга үш карыш хире кадыргыларны ушта шелгиледим. Бир чайын киномеханиктер курузу эгелээн мындыг. Ынчан Улуг-Хемни кежер көвүрүг бар эвес, чүгле паром бар турган. Ону бир узун трос-биле өртеп каан чүве. Хире-хире болгаш-ла демги трос чыла бээр. Улус-ла эңдерик, машина-техника база бар чораан. Бир аныяк кижи ораашкында чаш уруглуг, бир кижи үш-дөрт харлыг хирези уруглуг чудук кырында олуруп турар. Бир херлип-херлип трос бадар орта, паром шавыжаш дээрге, чудук кырынга олурган бичии уруг аңдарлып батты-ла эвеспе. Демги ораашкында чаш уругнуң алгы-кышкызы-даа аажок. Хемениң соонче бардывыс. Ында чогулу. Орус паромчу эр: «Ындыг болза, ол хемеде ызыртынган-дыр, ам эштип билир улус хеме адаанче шымнып кирзинер» –деп мындыг. Улус-ла эңдерик. Чаңгыс-даа кижи тывылбады. Иези уругнуң алгы-кышкызы аажок. Ам канчаар Хемчикке мен кадыргы дег кижи болгай мен. Идик-хевимни ушта соп октапкаш, шурай-ла бердим. Сугнуң агымы ужур чок, ийи холум көдүрүп алгаш, хемениң ужунга келдим. Ийи катап шурадым, куруг. Паромчу ашак ам бир өске талазынче кирип көрем деп, мени көгүде-дир. Үш дугаарында шурай бээримге, ол уруг бир кадагга ызыртына берген болган, ооң амы-тынын ынчаар алган болгай мен. Ол чорааш, киномеханиктиң бирги категориязын дужаап алдым.
Бир кижи-ле ийи хире чарынныг боор чүве, хемдип каапкан чарыннар-дыр ийин. Эрлер бо-ла чарын сала бээрлер. Даш-оол чээргенни отче салгаш, чарынны акка көре берди. Чарынны көргеш: «Ом муни маха муни суу хаа» дээш, «Кодан-хою шыырак кижи-дир, хой ээзиниң херээжен кижизи божуур кижи-дир база эр кижи чер чорутканы илдең-дир»— дээш, ыыт-шимээн чок болурувусту чагыды. “Чарындан бүгү болуушкуннарны көрүп ап болур: мал-маганның канчап барганы, агаар-бойдустуң өскерлирин, олча-омактыг болуру дээш шупту болуушкуннарны маңаа айтып каан боор чораан. ”Чээргени кыва бээрге, ол чарынны ооң кырынга шишпип-шишпип салып кагды. Чарын боду кара кылдыр өрттени бээрге, ону таваар топтап-топтап, биске тайылбырлай-дыр: «Дээр аяс-тыр, багай чүве чок-тур, узун дыл-биле ужуражыр-дыр, ол олча-дыр. А чүге кудургайы чок чүвел, чоокку үеде аът ырадыр мунмас-тыр мен». Даш-оол улуг тына: «Төөрек, төөрек» дээш салып турган чарынны одагже чуура салыпты.
Кежээлерде одаг кыдыынга кеш союп олургаш, аң-мең дугайында солун чугаалар эгелээр турган. Школа кочегары турган Борис кара паштан дииңни уштуп тура, мону чугаалай-дыр: «Мен адаавыста турар күзег бар ышкажыгай, аңаа Ыдык-Дарганга ужурашкаш, айтырдым де: «Харыңар каш апарган ирги, кырган- ачай?» – деп. Кижиң дүште-даа чок: «Семьдесят пять!» – дээр-ле болгай. Кижиң бо хире назылыында 75 харлыг хирезинде ийи киш кежин азып алган орар-дыр-ла». Даш-оол чугаага киржи берди. «Ыдык-Дарган бо оранга төрүттүнген болгаш, бо оранны кончуг эки билир. Каш-даа катап мал сүрген. Көжээ-Баазазынга, аңаа орустап өөренип алганы ол. Бир катап кижиң бичии ижип алган мынчаар ырлап орган-дыр. «Ширик кырынга төрүттүнген, Шилги бениң кээргенчиин, Ширтек кырынга төрүттүнген, Ыдыгжының кээргенчиин» деп-ле. Ыдыгжы-даа берге-ле болдур ийин, безин көрзүңзе, чеден беште ийи алдыны азып алган олурар. Бо кижи ынча назын та чедер, та четпес».
Улусту дыңнаарымга-ла, Даш-оол дивес, «Капитан, капитан-на» дээр. Чогум боду капитан эргелиг шагдаа чорбаан, шеригге офицер-даа турбаан кижи-дир. Ооң ужуру болза мындыг турганы чүл. Ол тос алышкы оолдарның эң улуу Даш-оол турган, ол алышкылар тозалаа эң авааңгыр-тудунгур эрлер турган-дыр. Ол үеде хол бөмбүү, хөккей ойнаар турганнар. Алды кижиниң эң улуу Даш-оол турган, ынчангаш ол кижиң капитаны турган. Даш-оолдан бичиизи Шылгаар-оол безин Новосибирскиге өөренип тургаш, Совет Эвилелиниң Украинага Львов хоорайга болуп турган командага киржип турган. Олар чүгле суурга эвес, а район маргылдаазынга безин киржип турган, а Базыр- оол боду чолдак хирезинде мячикти салыр дээр ужур-даа чок, кайгамчык удур ойнаар турган, районнуң эң эки камгалакчызы деп атка безин чединген. Ол «капитан» ады аңаа астына берген.
Ынчан бистиң одаавыска анаа пөш будуктарындан кылган чадыр-ла болгай, эки чүвези, оттулар ыяш кылыр кургаг арга база эңдерик, аът оъттаар шөл база турган чүве. Кижиң ындыг чугаалыг кижи, бир чайын бээр келгеш, маңаа бажың тудуп алыр-дыр деп-ле турар кижи болгай. «Аңчы кижи күдүрээге, азы бир будук адаанга чадырга чеже чыдар боор, ам-на-бир «коммунизмче кирер-дир» – дээр кижи. Бир чайын дыңнаарымга, Даш- оол бажың туда берген деп турлар. Кижиң эш кылдыр улуг күдээзи Шооманы эдертип алган мындыг. Иелээ хирээ-биле шала чоон дыттарны ужуруп алгаш, улуг эвес, дөрт кижи удуптар хире наралар кылгаш, ортузунга суугу салыр кылдыр кылып алганнар.
Ол чылын мен Тожуга барып дииңнээн мен. Даш-оол тудуп алган бажыңында боду артып калган дээр чораан. Шала часкаар аңаа чеде бердим. “Кыргыс Ондар кижиң чааскаан, тайгага 150 хондум!“ – дээш карактарының оду кыва берген каттырып дүжүрдү.
– Ол бажыңга чааскаан чурттаарга, аза-бук таварышпас-тыр бе!
– Аза-бук деп чүвең чүү чүвел, бир катап ийи айда мени бир кижи «Даш-оол!» деп-ле мындыг. Чүү кижи боор дээш ыңай-бээр көрзүнеримге-даа, кижи чок мындыг. Ооң кадында-ла, демги кижим: «Даш-оол! Даш-оол!» деп туруп берген. Бо-даа билдингир-ле аза-бук болгай аан»– дээш, бажыңымче кире халааш, фуфайкам-биле бажым ораапкаш, чыдыпкан мен. Ам мырыңай фуфайка өттүр дыңналып турар дивес сен бе. Ол-ла-дыр аза-бугуң. Бир катап шуурган болбады бе. Ооң бетинде каш хонук бурунгаар хамык аң-мең шупту эдержип алгаш, хемче маңнаан, ат чоор. Мен даштыгаар үнүп келгеш, анаа көрүп турдум: сыын-мыйгак, буур, булан, чер хаваны, тооргудан эгелээш. Чүгле ижээнде, коңгулда чүве шимээн чок. Мен— Ондар кижиң кайыын тоор мен, анаа көрүп турдум-на. Кишти, тооргуну, база дырбактыгны Кызыл-Туругга дузактап, какпалап турдум-на.
Мен ол бажыңынга сөөлгү катап дииңнеп барган мен. Ол чадырга Шоома, Борис база Чылбар-оол окту төндүр аттывыс — дөрт чүс он дииң бооладывыс. Мал оъттаар шөл көңгүс чок, «кайгалдар» чайын малдарын оъткарып каапкан чораан. Мен ынчан Соруглуг-Хемден бээр, аът чок болгаш, Кызыл-Тайгаже чадаг келдим ийин. Оон бээр он чыл ажа берген. Ол бажыңны ам «Капитан Даш-оол бажыңы, чадыры» апарган дээр. Ынчангы одагга каткы-хөглүг, солун чугаа дыңнаар, ыр-шоорлуг эрлерден чаңгыс Шоома артып калганы ол-дур. Кижи боду кырып, назылааш, бо орандан ырап чоруй баар, а ооң тутканы, чурттап турганы бажыңы биеэги хевээр артып каар-дыр.
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ,
Тываның улустуң чогаалчызы, Гиннесстиң рекордчузу.
«Шын» №1 2024 чылдың январь 10