(Төнчүзү. Эгези № 69 "Шында)
Тыва даг-дүгү комбинады 14 каът фабрикалыг. Республика иштинде «республика» апарган дизе, частырыг эвес. Инженер-техниктиг ажылдакчыларны «Ураласбест», «Оренбургасбест», «Кустанайасбест» боттары хандырып турган. Олар Кызылче-даа барбас, Красноярск – Абакан – Кызыл-Мажалыкче дорт авиахарылзаа турган. Ооң кадында чүгле даг-дүгүн эвес, а чер өрүмнээр станоктар, 40 тоннаның экскаваторун кезээ-биле, 80 тонна трансформаторларны, даг-дүгүн янзы-бүрү кезектерин сөөртүр Ак-Довурак – Абаза оруу ажыттына берген болгай. Бүгү-ле барааннарны, аъш-чемни, идик-хепти-даа Москва – Северовостокснабтың хандырылга кезээ харыылап турган. «Тыва даг-дүгү комбинады» бүдүн Совет Эвилелиниң бүдүрүлгелерин хандырып турган. Бүгү-эвилелдиг социалистиг чарышка бистиң комбинат бирги черлерни чаалап, Кызыл туктарны, акша шаңналдыг черлерни ап келген. Сөөлгү чылдарда орулгалыг болуп, 5 сая рубльдиг апарган, ынчангаш Грузияже безин чылыг далайларже ак-довуракчыларны дыштандырары-биле акшаны шилчидип турган.
Мээң ажылдап турганым даг-дүгү руднигинге безин чүс хуузу эр улус турган. Экскаваторщиктер, чер өрүмнээр станоктар башкарыкчылары, перфораторщиктер, даг чазылдырыкчылары, электриктер, наладчиктер, слесарьлар. Чаңгыс-даа язы-сөөк ылгаар чүве чок турган, шупту он ажыг нацияның кижилери бис. Ол үеде хакас нацияның кижилери кончуг хөй чүве. Ээлчег начальниги Анатолий Монгуш шүлүктеп турар кижи болгай: Беликов – Бельтриков, Саражаков – Доможаков, Чаптыков – Чарков Юрий. «Тыва АССР-ниң алдарлыг дагжылары» хүндүлүг атты Петр Селюкка, Салчак Сендаага, Василий Даржаага, Эдиски Доржуга тывыстылар. Рудникке хөй арга-дуржулгалыг дагжылар кончуг хөй турган: Николай Силич, Петр Селюк, Александр Бойков болгаш өскелер-даа. Бис ЭКГ 4,6–5 экскаваторга 27, 30, 40 тоннаның БелАЗ-тарынга даг-дүгү рудазын чүдүрүп турдувус. Экскаватор машинистери анаа улус дег ажылдавайн турдувус, бир хонукта дөрт ээлчеглиг бис. Дүн-хүн чок ажылдаар, ындыг болганда, байырлал, Чаа чыл дивес бис. Биске дүне 3.00 шакта экскаватор септээри, 200 тонна экскаваторнуң бедии 4 каът бажыңга дең, 50 градус соокта чылыг черже киирер эвес, хүндүс-биле дөмей турган. Шак ынчаар 20 ажыг чылдар иштинде ажылдап келдивис. Мени экскаватор машинизи кылдыр өөреткен кижи Михаил Фоменко, спортчу кижи болгай.
Комбинатты үр үе иштинде башкарып келген Тыва даг-дүгү комбинаттың директорлары Виктор Ухов, Юрий Комаров, Геннадий Парамзин, Дмитрий Свавильный бүгү күжүн салганнар. Делегейде эң улуг «Ураласбест» комбинадынче каш-даа катап сургакчылап барган бис. Ол черниң рудниги дески, ужу-кыдыы көзүлбес чер чораан. Бистиң комбинатка кайыын деңнээр!
1986 чылда дыка хөй мурнакчыларны Чазактың мурнундан шаңнадылар. Ынчангы шаңнатканнар аразындан Юрий Комаров орден-биле, а мени «Күш- ажылга маадырлыг чорук дээш» медаль-биле шаңнаан. Ол медальды хөрээмге Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң даргазы Чимит-Доржу Байырович кадап берди. Ооң соонда мээң чуртталгамда бүгү чүве өскерилген. Мени доп-дораан профэвилел даргазы кылдыр соңгаан, 3800 профэвилел кежигүннүг турган, удаваанда комбинаттың кол директорунуң оралакчызы кылдыр томуйлаттым. Бүгү-ле социал айтырыглар харыылаар кылдыр. Ооң соонда Кызылче Тываның чогаалчылар эвилелиниң даргазы кылдыр соңгуп алдылар.
1994 чылда Ак-Довурак Барыын-Хемчиктен хосталып, аңгы хоорай кылдыр аңгыланы берген, а хоорайның мэри Спар-оол Кенденчапович Күжүгет болган. 2004 чылда Тыва даг-дүгү комбинады сөөлгү катап 40 чыл болган оюн демдегледилер. Ынчан даг-дүгү комбинады баксыраан, шала «инвалид» апарган турган. Совет Эвилели буурап дүжерге, даг-дүгүн улус албастай берген. Ынчалза-даа рудникте ам-даа 108 030 000 тонна даг-дүгү чыдып турар дээрзин айыткан. Даг-дүгү кадыкка аажок хоралыг, 60 чыл эртерге, ам ак-довуракчылардан 80 хар чедип турар улус эвээш-даа болза, бар. Оларның карактарында изиг оттуг чалбыыш хевээр, комсомолчу назынында кандыг янзылыг ажылдап турганын, оларның янзы-бүрү техниказын, 14 каът кедергей улуг «чиде» берген фабриказын-даа бөгүн болган дег, сактып чугаалажырлар.
/ Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Гиннесс рекордунуң эдилекчизи,Ак-Довурак хоорайның хүндүлүг чурттакчызы.
“Шын” №71 2024 чылдың сентябрь 18