Чоокта чаа Кызылда Туризм төвүнге солун делгелгени Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл сумузунуң Күжүгет Хензиг-оол аттыг көдээ Культура бажыңы организастап эрттирген. “Уран чүүлге бараалгаткан кокпаларым” деп делгелгеге культураның хоочуну, ус-шевер мастер Роза Донгактың чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының калбак таныштырылгазы болган.
Залда делгеттинген чүүлдерниң хөйү база янзы-бүрүзү дораан каракка илдигер. Оларның аразында эр, херээжен кижилерге тыва тоннар, чеңи-чоктар, тыва идиктер, чаштарга бопуктар, алгы-кештен кылган эдилелдер, аргаан-даараан хеп аймаа, чинчи-шуру, сырга, чавага дээн ышкаш каасталгалар дээш чүнү чок дээр! Республика чергелиг “Мөңгүн кержек” фестивалының ийи дакпыр киржикчизи ус-шеверниң ажылдары ындыг болбайн канчаар. Бо бүгү кылыгларның автору, үндезин тыва езу-чаңчылдарның болгаш ужурларның кадагалакчызы, суртаалчызы, чидип бар чыдар тыва эдилелдерниң чыыкчызы ус-шевер мастер Роза Донгактың ажыл-чорудулгазының дугайында илеткелди Кара-Хөл сумузунуң Күжүгет Хензиг-оол аттыг көдээ Культура бажыңының директору Айлаң Монгуш солун илеткелди кылган соонда, көрүкчүлер болгаш чалаткан аалчылар сагыш-сеткилин, санал-оналын үлешкен.
Василий Салчак Эртем ажылдакчызы: “Роза Сереновнаның ажыл-чорудулгазын бо делгелге долузу-биле көргүзүп турарын магададым. Өгбелеривистиң чаңчылдарын болгаш ужурларын аныяк-өскенге өөредип дамчыдарынга онза ужур-дузалыг эртем ажылы-дыр деп үнелексээр-дир мен.
“Келин кыстың эдилелдерин хүлээдириниң езулалы” дыка солун болгаш чугула езулал-дыр. Келинниң аптаразы. Аңаа чүнү сугарыл? Идик-хептен аңгыда, шай согаажы, деспи, далган өер, аяк-сава, көгээржик, согааш дажы, шай, дус хавы, туткууштар ышкажыл. Тыва кижи төлге ынак, ажы-төл сүлде-сүзүү дээш ус кушкаштың уязы, уруг адаанга салыр ак энчек, бопук, чучак, кавайга азар хин-хавы, камгалал адыг дыргаа, херээжен кижиниң даараныр херекселдери, шажын-чүдүлге херекселдери, ажы-төлге хүнезин барбазы. Бо бүгүнү аныяк-өскен кайыын-даа тып номчуп шыдавас. Роза Сереновна ышкаш мастерлер кылып чоруур ажылы-биле оларны өөредир.
“Өг-бүлениң сыртыын сунар езулалдың” солунун көрүңер даан. Аңаа хиннер, баш хылбыы, каасталгалар, мал ими турар дээн-дир. Келин кыстың таалыңы. “Өг-бүлениң Одун дамчыдар езулалды” сагып турар бис бе? Кайы-бир кафе азы ресторанга кудалары-биле таныжып, хөөрежир мындыг ийик чоп. А ужуру болза, келин алырда, уругнуң өскен-төрээн уязы болур ада-иезиниң бажыңының от чаяачызынга чалбарып, чыннып, аңаа хайындырган шайны чооглап, бажыңның одун хүндүлеп, өөрүп четтиргенин илередип, ам-даа буяны делгереп турзун дээрзин алгап-йөрээр чүве-дир.
Роза Сереновна бо бүгүнү кунчугларындан, кырган-аваларындан көрүп, өөренип алгаш, ону сагып, аныяк-өскенге дамчыдып чорууру дээш өөрүп, мөгейбес аргавыс чок. Бо ажылдарны солун-сеткүүл арыннарынга чырыдары чугула”.
Бичелдей Саая “Дайынчы акы-дуңмалышкы чорук” хөй-ниити организациязының даргазының оралакчызы Роза Сереновнаның ажылдарының делгелгезин улуг сонуургал-биле көргенин чугаалаан:
“Дыка-ла чараш, магаданчыг-дыр. Бистиң хөй-ниити организациявыс-биле база сырый харылзаалыг ажылдап турар хүндүлүг ава-угбавыс-тыр. Аңгы-аңгы хемчеглерге чүгле киржип эвес, а деткикчилеп, суртаалчылап, улуг үлүүн киириштирип турарынга өөрүп турар бис”.
Делгеттинген чүүлдерниң аразындан Чечен Республикага интернационалчы хүлээлгезин күүседип чораан Эдуард Монгушка тураскааткан булуң көрүкчүлерниң кичээнгейин дораан хаара туткан. Эдуард Монгуш — Роза Сереновна база өөнүң ишти Андрей Сайын-оолович Донгактарның дун оглу. Эдикти чажында даай-авазы Чечен биле Сергей Монгуштарның өг-бүлези өстүрген деп билир мен. Каш чыл бурунгаар Эдуард Монгуштуң дугайында очеркти “Эне сөзү” солунга бижээн мен. А ооң соонда каш чыл эрткенде дайын шөлүнге оглун чидирген аваның салым-чолу, ажыл-амыдыралының канчаар өскерилгениниң дугайында очеркти “Шын” солунга чырыткан мен. Ынчан-на ие кижиниң төлүнге ынакшылының кайы хире күштүүн, ие кижиниң салым-чолунда төлү дег эргим, ыдык чүүл чок дээрзин номчукчуларга бо иешкилерниң амыдыралының чижээнден көргүзерин оралдашкан ийик мен.
Эдуардтың авазынга бижээн чагааларының чаптанчыын, ооң сагыш човангырын магададым. Дуңмаларын, эш-өөрүн, төрел аймак чонун дөгерезин утпайн сактып, адын адап бижээн боор. Чечен черниң агаар-бойдузун дамчыдарда ооң мындыг деңнелгени ажыглааны чаптанчыг: “Мында чаъс соонда малгаш дээрге кырган-авамның инектериниң кажаазында ышкаш чүве-дир ийин, авай”. Ол-ла чагаазында Эдиктиң кандыг байдалда чоруп турарын ручка-биле чуруй шаап кааны кайгамчык: авазынга чараш роза чечээ, аалынче ооң фронтучу үш-булуңчук чагаазын чедирип ужуп орар көге-буга, пушкалар, снаряд частыышкыны... Сактырга-ла, чартык чыл хире болгаш, 19 харлапкаш-ла, амы-тынындан чарлы бээрин билип турган-даа ышкаш. Боду өлзе-даа, “Эрес-дидим чорук” ордениниң ээзи Эдуард Монгуштуң алдар-ады мөңге дириг, уттундурбас болуп арткан.
Роза Донгак ол үеде совет кооперация ажылдакчызы турган. Хөглүг-баштак, чугаакыр аныяк садыгжы кысты эки сактыр-дыр мен. Оглун оскунган соонда, аваның салым-чолу, ажыл-амыдыралының угланыышкыны шуут өскерилген. Баштайгы дээрезинде ажыг-шүжүүн ол шүлүк, чогаалга ажыдып, сагыш-сеткилин оожургадып ап чораан. Чоорту оглунуң болгаш ол ышкаш маадыр оолдарның дугайында ужуражылгаларга болгаш янзы-бүрү шериг-патриотчу хемчеглерге киржип эгелээн болгаш садыг ажылын клуб ажылы-биле солаан. Авазының хөйге эскерттинмейн чораан салым-чаяанын оглу ынчаар ажыдып каан дээр болза, ында хөөредиг чок.
Амыдыралдың кадыг-берге оруктарын ажып эртеринге кижиниң өг-бүлезиниң деткимчези херек. Донгактарның өг-бүлезиниң дугайында Кара-Хөл сумузунуң көдээ Культура бажыңының директору Айлаң Чадамбаевна Күжүгет делгелгени ажыдып тура солун илеткелди кылды. А хууда өг-бүлеге хамаарыштыр мынчаар чугаалады: “Роза Сереновна, Андрей Сайын-оолович Донгактар бистиң сумувустуң хүндүлүг чурттакчылары, үлегерлиг өг-бүле. Хөй чылдарның дургузунда сумунуң болгаш кожууннуң сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирген активчи хоочуннарывыс-тыр. Олар 3 оолдуң, 1 кыстың ынак ада-иези, уйнуктарының эргелиг кырган-ава, кырган-ачазы. Хөй-хөй ханы утка-шынарлыг, янзы-бүрү темаларлыг хемчеглерни өөреникчилер, аныяктар, хоочуннар-биле эрттирип чаңчыккан өг-бүлеге чоргаарланыр бис.
Тыва радионуң хоочуну Светлана Данзын-оол: “Мындыг солун болгаш ажыктыг делгелгеге киришкенимге дыка-ла өөрүп тур мен. Ус-шевер, чогаадыкчы, кайгамчык ажыл-агыйжы, эп-найыралдыг өг-бүлениң ажыл-херээ моон соңгаар-даа чогуп, аныяк-өскенге өөредии делгереп-ле турар болзун. Келир үениң салгалдарын үндезин тыва езу-чаңчылдарга болгаш ужурларга кижизидип башкылаарын Роза Сереновнага сүмелексээр-дир мен”.
Хоочун журналистиң санал-оналынга чыылганнар шупту катчып, демниг адыш часкаашкыннары-биле деткидивис. Кызыл хоорайның 12 дугаар школазының төлээзи башкы, ТР-ниң Дээди Хуралының парлалга албанының даргазы, журналист Юрий Дарбаа болгаш өскелер-даа байыр чедирип, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээн.
ТР-ниң Чазааның, ТР-ниң Дээди Хуралының, “Чаңгыс демниг Россия” партиязының, Улусчу чогаадылга төвүнүң, ТР-ниң Культура яамызының хүндүлел бижиктериниң эдилекчизи Р.С. Донгак моон соңгаар-даа солун ажылдары-биле чонун өөртүр дээрзи чугаажок.
/ Светлана БАЛЧЫР,
РФ-тиң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.