| Очулга |
Гавриил ТРОЕПОЛЬСКИЙ
БӨРҮЛҮГ ӨЗЕНГЕ АГЛААШКЫН
Бир-ле күскү хүн Иван Иванычыга боо биле ыт чыттыг кижи келген. Аңчы дериг-херексели чок, солун эвес өске кижилер ышкаш кеттинген-даа бол, ол кижиден арыгның агаарын, холдарындан боонуң, идиктеринден күскү бүрүлерниң чыдын Бим билип каан. Аалчыны Бим чыттап, ээзинче көргүлеп, кудуруун чайып турган. Ол кижини бир-ле дугаар көрзе-даа, ону бодунуң эжи деп кандыг-даа чайгылыышкын чокка ыт хүлээп алган.
Аалчы ыт дылын билир болгаш:
– Эр-хей, эки-дир, эки-дир – дээш, Бимниң бажын суйбааш, шиитпирлиг болгаш тода командылаан. – Олур!
Бим команданы күүсеткен.
Ээзи чазык хүлүмзүрүп, Аалчының холун тудуп мендилешкен.
«Кончуг эки-дир» деп сыыңайнып, Бим таарзынган.
– Угаанныг ыт-тыр – дээш, Аалчы Бимче көрген.
– Эки ыт – деп, Иван Иваныч бадыткаан.
Аалчы аңчы карманындан саазын ужулгаш, стол кырынга чада салгаш, салаазы-биле айтып, чугаалап эгелээн.
– Сында, Бөрүлүг өзенде шыргайда. Бирээзи улуурга, арткан бежи улашты. Бирээзин көрдүм. Дыка-ла улуг бөрү-дүр!
«Мында, мында» деп сөстү Бим ээзинден билир болгаш, хөлзеп эгелээн. А «бөрү» деп сөстү дыңнааш, карактары улгады берген.
Арыг ыдының чыдынга эң-не баштай таварышкаш, Бим корга бээрге, ээзи истерже айтып, коргунчуг кылдыр: «Бөрү! Бо бөрү-дүр, Бим!» – деп каш-даа катап катаптаан. Ол сөстү Бим коргуп сактып алган. Ам база Аңчы: «Дыка-ла улуг бөрү-дүр!» – дээн.
Бим-биле байырлашкаш, Аңчы чоруй барган.
Иван Иваныч холаларны улуг коргулчун октар-биле октап эгелээн.
Бим дүне удуваан.
Даң атпаанда-ла, кудумчуже боолуг үнгеш, азыгга манап турганнар. Аңчылар долдур олуруп алган автомобиль удатпаанда чедип келген. Иван Иваныч биле Бим машинага олурупканда, дүүнгү Аңчы:
– Ээ, хоржок! Бимни алган херээ чүл! – диген.
– Аглаашкынга ыттың херээ чүл. Кааптар-дыр. Ээрип, аглаашкынга шаптыктай бээр – деп, өске кижи деткээн.
– Бим ээрбес – деп, Иван Иваныч буруузунуп чугаа- лаан. – Коданчы ыт эвес ышкажыл.
Аңаа шупту удурланы бергеннер, ынчалза-даа дүүнгү Аңчы:
– Ам канчаар, Бимни хайыы черге тургузуп каар мен. Ындыг чер бар, Иван Иваныч. Хем адырында туктар таварты бөрүлер чамдыкта дезип чоруп-даа турдулар – дээн.
Аңчылар ону эдертир хөңнү чок деп Бим билип каан. «Эдертип алыңар» деп Бим карактары-биле дилеп орза-даа, караңгыда ону кым-даа эскербээн. Машина шимчеп чорупкан.
Хүн үнүп келгенде, аргага чедип келгеннер. Арга кыдыы-биле сүрүштүр ыыт чок чорупканнар. Кайнаар, чүге бар чыдарын билир болгаш, кым-даа таакпылаваан, чөдүрбээн, идиктерин безин сөөртпээн. Ону чүгле Бим билбес, ынчалза-даа ол ээзиниң изин чандыр баспайн, хөлеге дег шимээн чок чоруп орган. Ээзи Бимниң кулаанга дээп: «Эки-дир, Бим, эки-дир» – дээн.
Шупту улустуң мурнунда дүүнгү Аңчы чоруп орган. Аңчы имнээрге, ооң соонда кижи шырыш аразынга шимээн чок артып каар. Шак ынчалдыр шупту боттарының туруштарынга тургулапканнар. Аңчы, Иван Иваныч биле Бим кады улам-на оваарымчалыг чоруп органнар. Оруктуң оң талазында шөйген хендирде өңү отка дөмей пөс кескиндилерин Бим көрүп каан. Бим биле Иван Иванычының туружун айтып бергеш, Аңчы чоруй барган.
Арткан кижилерни Аңчы дыка ырадыр тургускулап каанын Бим дыыжы кулактары-биле дыңнап турган.
Кичээнгейлиг, дүвүренчиг шыпшың арыгны дола берген. Ол бүгүнү Бим ээзиниң балдыры сирлеш дээнин, бооже октарын дааш чок суп алгаш, шимээн чок барганындан билип каан.
Бөлүк селбегер пөштерге чаштынып турганнар, бир талазында – сырый чадаң ыяштарлыг чарык. Долгандыр шириин, шимээн чок, дүндүгүр, күчүлүг арга. Ыяш бүрүзү – маадыр! Оларның аразында аныяк сырый шеттер – арганың төнчү чок кайгамчыктыг күчүзүнүң бадыткалы.
Бимниң бүгү боду кичээнгейлиг апарып, шимчеш-даа кынмайн, чыт хап орган, ынчалза-даа чүнүн-даа эскербээн. Агаар ол хире турум болган. Ынчангаштың Бимге улам-на дүвүренчиг апарган. Ынай-ла сырынныг турган болза, долгандыр чүү болуп турарын агаарның агымнарының аайы-биле Бим билип орар ийик. Чанында ээзи безин хөлзеп турда, турум агаарлыг шыпшың аргага шөлээн орары берге.
Баштайгы боолаашкын шыпшыңны чара шаапкан. Ооң даажы ол-бо талаже тарап, ырай берген. Чаңгының соондан Аңчының кыйгызы:
– Барды-ла-а-а! О-оо-го-го-го-о-о! – деп улашкан.
Иван Иваныч ээккеш, Бимниң кулаанга:
– Чыт! – деп сымыранган.
Бим сириңейнип, чыда дүшкен.
– О-го-го-го-о-о-о! – деп, аглаан аңчылар кускуннашкан.
Таныттынмас, черлик, үзүк-соксаал чок үннерге шыпшың буступ чаштаан. Дааш-шимээн арганы долуп, аглаан кижилерниң алгы-кышкызы, бооларның дааштаашкыннары чоокшулап келген.
Ол өйде бичиизинден таныыры чытты Бим эскерип каан. Бөрү! Бим ээзиниң будунче хензиг-ле када сыңны хонуп, ковайып келген. Иван Иваныч ону дораан-на эскерип каан.
Кызыл туктарның ындында, ок четпес черде, көстү хонуп келген бөрүнү деңге көрүп кааннар. Бажы доңгагар, кудуруу черже аартадыр халагая берген, херии-херии халып ора, бөрү хенертен көзүлбейн барган. Ол-ла дораан бооларның адыышкыннары дазыңайны берген.
Арга, ажынган дег, хөлзээзинниг шимээргээн.
Боолаашкын ырак эвесте дагжаан. Алгы-кышкы мырыңай чоокшулап келген.
Бөрү! Улуг, кырган бөрү хеп-хенертен база катап көстүп келген. Чадаң ыяштарлыг чарыктап кел чораан бөрү кызыл туктарны көрүп кааш, илдиккен дег тура дүшкен. Чарыкты кежир аскан туктар элээн бедик. Кижилерниң шимээни мырыңай бо! Туктарның адаа-биле бөрү арай дидим эвес, харын-даа шагжок эрткеш, Иван Иваныч биле Бимден он беш метр хире черде келген. Каш-ла халым аразында кижи биле ыт ону топтап көрүп четтигипкеннер. Ол балыглаткан: быгыны кызыл мыңгы, аксындан хан көвүктелген.
Иван Иваныч боолапкан.
Бөрү шупту дөрт буттары-биле өрү опаш кылдыр шурааш, мойнун безин ээлдирбейн, бо дагжаан угже бүгү мага-боду-биле хая көрнүп келгеш, тура дүшкен. Калбак күштүг хавактыг, карактары хан кучук, диштери шаараргай, аксындан көвүктүг хан төгүлген… Ындыг-даа бол, ынай-даа кээргенчиг эвес! Хосталгага ынак ол черлик амытан ол өйде чоргаар болгаш чараш болган. Чо-о-ок! Ол бичии-даа кортпаан, чоргаар амытан кээп дүжерин безин күзевээн, ынчалза-даа быжыгланып чоруй, калбак кеш барып ушкан. Оон кажан-кезээде оожургап, шимчевейн барган.
Бим ол бүгүге шыдашпаан. Тура халааш, шураарынга белеткени берген. Кежиниң дүктери адыйып, сирти сиртейип, а кудуруун ийи буттары-биле мунупкан. Өлүг болгаш, айыыл чок, ындыг-даа болза бодунуң угу база ханы-биле кезээде коргунчуг ыттарның хаанынче ол бужар кортук семээшкин болган. Бодунуң-на укталып тывылган төрелин Бим көөр хөңнү чок. Бим кижиге бүзүрээр, а бөрү бүзүревес. Бим бөрүден коргар, а бөрү өлүп-даа чыткаш, оон кортпас.
Алгы-кышкы боолаашкыннар дыка чоок. Бир кажар бөрү, кижилер серемчилелин чидирипкенин ажыглап, алдыртпайн барган хевирлиг. Аңчы шет аразындан үнүп келгеш, Иван Иванычының чанынга баргаш, Бимче көрүп чугаалаан:
– Ыт эвес араатан-дыр. Ийизи чоруй барды. Бирээзи балыг.
Иван Иваныч Бимни суйбап, эргеледип, оожуктуруп турган. А оозу тыныштап, чаңгыс черге бөөлденип, кижилерже көре албас болган. Аңчылар иелээ өлүрткен бөрүнүң чанынга чеде бээрге, Бим ээзиниң соонче барбайн, үжен метр хире ырай бергеш, сарыг бүрүлер кырында сириңейнип чыткан. Иван Иваныч Биминиң чанынга кылаштап келгеш, ооң кара хан кызыл апарганын эскерип каан.
– Ах, Бимчигеш, Бимчигеш. Баксырап чыдыр сен бе? Соонда херек апаар, оол, херек – диген.
– Иван Иваныч, ытты ынчаар үреп каап болур. Арыг киреринден коргар апаар. Ыт – кул, а бөрү – хостуг араатан – деп, Аңчы чугаалаан.
– Ындыг-ла харын, а Бим дөрт харлыг улуг ыт-тыр. Бир эвес арыг бөрүлерлиг болза, оларның изинге таварышкаш, кижиден ыравас.
– Шынап-ла, коданчы ыттарны бөрүлер дагаа оолдары дег чыып чиптер. А бо ыт, бөрүнү эскерип кагза, сээң чаныңдан ыравас.
– Хар четпээнде, бөрүлер-биле ыт коргудуп болбас. Оон улгады бергеш, бөрү деп чүл дээрзин билип алзын харын.
Шаңгыр-оол Суваң очулдурган.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14