Төөгү чугаа
Шаг төөгүден Өвүрнүң Чалааты ол ынчаар девискээрге хөй мал-маганныг Тумат-Кожай деп кижи хем чоогунга чурттап чораан. Чазын хем унунга чазап турда, улуг үер болу берген. Ол үер кожайның мал-маганын, өг-оранын алгаш барган. Аалдан чүгле хой кадарчызы Чалаа деп уруг, ооң хураган кадарып чораан авазы, Чалааның бичии оглу, кожайның бир хопчу шивишкини база кожай боду дириг арткан.
Кажан кожай хем эриинче үне халдып кээрге, кожайның шивишкини:
— Ыдыктыг даавысты дүүн силерниң хоюңар кадарчызы Чалаа деп уруг бужартадып, аңаа хоюн кадарып чорду, ынчангаш даг ээзи килеңнээн-дир — диген.
Кожай ону дыңнааш, хоюнуң кадарчызын дилеп халдып бар чыда, Бөрбек-Эл кырынга халдып үнүп келгеш, ында Чалаа, авазы, оглу турарын көрүп каан. Хорадаан бай аныяк уругну:
— Ыдыктыг даг бужартадып, ынаар хой кадарып чораан сен — дээш, эттеп-эттеп, оглу-биле авазы көрүп турда-ла, үерлеп чыткан хемче киир октапкан.
Авазы ыглап-сыктап, уруунуң соондан оран-делегейинге чалбарып:
— Хоойлу билбес хемим мээң багай уруумну өршээп көр! — деп, чалбарып артып калган.
Ол чоок-кавының чону дерзии кожайның кылган үүлгедиинге килеңнеп шаг болганнар.
Уругнуң сөөлгү катап хоюн кадарып чорааш, үнүп чораан ыдыктыг даан уругнуң ады-биле «Чалаа», «Чалааты» деп адай берген. Уругнуң иезиниң «Хоойлу билбес хемим» деп чалбарып органын дыңнаан кижилер ук хемни Хоолу хем деп адай берген. Оон Хоолу деп ат үнген.
Чалааның оглу кончуг мөге эр бооп өзүп келген. Бир-ле катап Торгалыг, Кожай ынчаар улуг найыр боор дээрге, Кара-Начын хүрешке киржир дээш ажа берген. Алдан дөрт мөгеден ийи мөге артканда, мөге салыкчыларынга Чалааның оглу Кара-Начын чеде бергеш: «Мени Чалааты-Өвүр, Хоолу хемниң мөгези Кара-Начын деп чарла- ңар» — дээн.
А мөге салыкчызы ону дыңнап алгаш, мынча деп чарлап-тыр:
«Өвүр, Чалааты-Хоолу хемниң мөгези Кара-Начын, Кожай-Торгалыгның мөгези Ак-Начынның түрүн базып девип үнүп келди...»
Кара-Начын шүглүп үне берген. Байыр көрген ол чоок-кавының чонунга, найырга Чалааты-Өвүрнүң Хоолу хеминиң мөгези Кара-Начын шүүлген деп чугаа тарай берген. Ол-ла хевээр Чалааты-даа, Хоолу хем деп аттарны олчаан адай берген.
«Мифы, предания, легенды тувинцев» деп номдан алган.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26