Тыва улустуң шаандан тура ойнап келген оюннарының бирээзи — кажык. Кажык дээрге бода азы шээр малдың будунда чода биле майык кезээнге чоруур бичии сөөк болур. Бистиң өгбелеривис кажыктың дөрт талазын дөрт чүзүн мал илередип турар деп доктаадып, кажыкты ойнаарак хевирлиг ажыглап чорааннар. Ол дээрге-ле аът, инек, хой, өшкү болур.
Кажыктың дузазы-биле дөрт берге, кажыкты чыттырып кагар, дүжүрүп кагар, хожулап кагар, адып ойнаары, бодалажыры болгаш аът чарыштырары деп солун оюннарны бистиң өгбелеривис ойнап чораан.
Кажык-биле аът чарыштырып ойнаары, ылаңгыя уругларга, эң солун оюннарның бирээзи болур.
Ойнаарынга херек чүүлдер:
1. Аъттың маңын хемчээр хире хөй кажык херек. Ол дээрге-ле 50–70 хире кажык болур. Аът чарыштырар дээн ойнакчыларның саны каш-даа болур.
2. Ойнап эгелээрде, хөй кажыктарны ширтек азы чадыг кырынга чыскаап алыр, кажыктарның эгелээн ужу старт болур.
3. Аът дүжүрер (берге тыртар, төлге дүжүрер) деп дөрт сага кажыктар турар.
4. Кижи бүрүзү бир чарыштырар “аъды” деп кажыктыг болур.
Хөй кажыктарны чыскаап алыр. Кажыктың эгелээн ужунга чарыштырар дээн “аъттарын” киржикчилер салып алыр. Чарыштырар аъдын ойнакчы бүрүзү кажыктар аразындан бодунуң сагыжынга тааржырын шилип алгаш, адап алыр, чижээлээрге, Мээң Чүгүрүк-Калдар аъдым. Чыкпак-Ак аъдым. Чүгүрүк-Борам дээн хевирлиг аттар-биле адап алыр.
Оюнну ойнап эгелээр эргени берге тыртып тургаш, тодарадыр. Оюнну эгелээр эргени алган кижи бергени тыртып эгелээр. Ол дээрге дөрт кажыкты алгаш, адыжының иштинге чайып-чайып, дүжүрер. Дүшкен кажыктарында чеже аът дүшкен болдур, ынча аът санынче аъдын чылдырып алыр.
Чамдык кожууннарда аътты чарыштырып турар үеде, дөрт чүзүн мал дүжер болза, “аъдын” дөрт аът ажылдыр чылдырып алыр деп дүрүм база бар.
Чыскаап каан кажыктарның төнчүзүнге үнүп келген “аът” тиилекчи болур.
Тыва улустуң кажыктап ойнаар чараш чаңчылын силер база утпайн, ону өөренип ап, ойнаарыңарны күзедивис!
Ч.О. ХОМУШКУ, Тыва үндезин культура төвүнүң эртем ажылдакчызы.
А. СОЯННЫҢ чураан чуруу.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13