Амгы үеде куда байырлалын ийи катап эрттирип турар дизе, хөөредиг болбас. Келин айтырар ёзулалче улуг куда-дойдан эвээш эвес чарыгдалдар үндүрер апарган. Ылаңгыя эр улустуң талазы улуг шүүдел үндүрүп турары чажыт эвес. Ол ышкаш «Келин айтырар» деп чараш, ханы уткалыг билигни чамдык улус «арага кудары» деп база адаар апарган. Сактырга-ла, өстүрүп алган чараш кызын арагага саткан-даа ышкаш. Келин айтырарда, хөй арага-дары кудуп, келген чонну эзиртир чараш эвес чаңчылдарның тыптып турары тыва ёзу-чаңчылдарывыстың уттундуруп бар чыдарында, тыва кижиниң мөзү-шынарының кудулаанында. Келин кысты айтырып турар үеде белек алган төрелдери куда белеткелинге дуза көргүзүп турар бе? Дүгдээшкин, селиктенир деп чүл ол дээн чижектиг ёзулалдарны ам-даа эки билбес болгай бис.
Төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң этнография секторунуң эргелекчизи Светлана Донгак хөй чылдар дургузунда өг-бүле темаларынга хамаарыштыр улуг шинчилел ажылын кылган. Эртемденниң «Тыва куда ёзулалдары» деп ному чырыкче 14 чыл бурунгаар-ла үнген. Ында тываларның келин кысты айтырары, куда ёзулалы дээш шуптузун допчузу-биле тайылбырлап каан.
Чижээ, келин кысты айтырып турда, шай бузар ёзулалды шупту эки билир болгай. Л.П. Потапов шай бузарының дугайында мынча деп бижээн: “.... Уругнуң ачазы кудаларының эккелген шайын бичии кезектерге чарар. Келинниң авазы ол кезектерни олурган төрелдеринге болгаш кожаларынга үлеп бээр. Шай кезээн алган кижи бүрүзү ону хойлап алыр. Бо ёзу төрелдерниң аңаа чүгле киришкенин эвес, а куда белеткелинге дузалажырын: оларның талазындан кудага херек чүүлдер-биле дуза көргүзер ужурлуун илередип турганы болур”.
Дүгдээр деп ёзулал база чугула. Ооң кол утказы –дугуржулганы быжыглап, кудага ёзулуг белеткелдиң эгелээни болур. Өгленмээн уруглар чажын чаңгыс кылдыр өрүүр чораан. Дүгдээшкин үезинде ооң чажын ийи азы үш чара (чер девискээриниң чаңчылының аайы-биле) өрүптер. Ийи-даа чаштыг болза, оларның уштарын база-ла үш чарып каар чораан. Ол бүгү ханы уткалыг. Чашты үш кылдыр өрүүрү дээрге кижиниң үш доюн: төрүттүнерин, өгленирин, өлүрүн көргүзери дээн. Чамдык таварылгаларда чашты ийи чара өрүүрү дээрге уругнуң өг-бүлелиг апарганын илередип турары ол болур.
Дүгдээшкин үезинде кыс уругнуң сырга, билзээн, чавагазын база солуп болур. Өг-бүлелиг херээжен кижиниң каасталгалары маны болгаш шуру даштар-биле шиметтинген, алдын, мөңгүн болур чораан. Дүгдээшкин үезинде оол биле уругнуң харылзаазын быжыктырары-биле, оларны кожа олуртуп каар. Чижээ, Мөңгүн-Тайгага аныяктарның чаштарының уштарын тудуштур өрүптер чораан. Оон аныяктар бот-боттарының бажының дүгүн тыпчыр ужурлуг. Кижи бүрүзү дүктерин аңгылап тыпчып алыр болза, ол эки демдек деп санаар. Сүт-Хөлге аныяктарның холдарын хендир-биле тудуштур баглаптар турган. Оларның эп-найыралы быжыг болзун деп демдектээни ол. Чүгле эп-найырал быжыглаар эвес, тодуг-догаа чурттазын дээш, хендирни саржаг-биле чаап каар чораан.
Шыдалы кошкак кижилерниң дүгдээшкин соонда төрелдеринден кудага херек чүүлдер чыгдынып алыр селиктенир деп чаңчылы база бар. Ону кылырда, төрелдеринге бичии аъш-чем, арагалыг чеде бээр. Ылаңгыя шай бузуп турда, шай алган кижилер дорт дуза көргүзер ужурлуг, ынчангаш куда ийи-үш чыл узай берип болур турган. Тывалар бот-боттарынга дузалажыр чаңчылдыг болгаш, база шаанда амыдырал белен эвес чораанындан өг-бүле тудар деп барган аныяктарга аал бүрүзү дузалажыр турган. Кудаларындан “уруувусту айтырыңар” азы “куда эрттириңер” деп негелде кылып турбаан. Тыва кижиге ындыг негелде кылыры ыядынчыг, ниитилелдиң этиказынга шуут таарышпас чүүл. Кудалар бот-боттарының байдалын билчип, манажып алыр чораан, оон ыңай уругларның кудага таарышпас чылын база эрттириптер турган. Чижээлээрге, Тоолай чылдыг улус болза, Пар чылында өгленмес дээн хевирлиг.
Тыва өг-бүле айтырыгларынга хамаарыштыр С.М. Биче-оол диссертациязында мынча деп бижээн: “Чүвениң ужуру чүдел дизе. Өгленип турар оолдуң төрүттүнген чылы уругнуң чылындан кадыг турар ужурлуг. Буддизм чурагайы-биле алырга, чымчак чылдарга: Күске, Инек, Тоолай, Чылан, Хой, Мечи, Дагаа хамааржыр. Кадыг чылдарга: Пар, Улу, Аът, Ыт болгаш Хаван чылдары хамааржыр. Оон ыңай меңгилериниң тааржыр-таарышпазын база көөр чораан”.
Аас белээнге азы суй-белекке ыяап-ла: кадак болгаш кыдат сарыг шай, бир хой ужазы кирер турган. Оон ыңай тон шывар пөс биле дүңзе таакпыны база киирип болур. Аңаа хөй эвес, үш-дөрт кижи киржир, харын-даа оолдуң чүгле ачазы киржип болур турган.
Сөөлгү үеде чаңчылдарны хажыдып, утказын уттуп, таарымча чок чүүлдерниң нептереп турарын өг-бүлелерде эрттирип турар байырлалдардан эскерип болур бис. Келин айтырар ёзулалга хамаарылга чок кижилерни чалаары, хөй утка чок чарыгдалдар үндүрери, хөй ужа-төштү негээри, куда-дойларда арага-дарыны элбээ-биле кудары, ижери дээш оон-даа өске.
Өг-бүле байырлалдарын арага-дары чокка эрттирери күзенчиг. Чүге дизе ооң чарыгдалы улуг, хөй арага-дары ишкен түңнелинде шош-содаа, алгыш-кырыш үнүп, харын-даа озал-ондактыг чүүлдер бооп болур.
Олча ОНДАР.
Тываның В.Ш. Көк-оол аттыг национал театрының парлалга албанының чуруктары.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17