Тываның Чазааның 2016 чылдың январь 18-те үндүрген Чарлыы-биле ноябрьның бирин Тыва дыл хүнү кылдыр доктааткан. Ооң кол сорулгазы – тыва чоннуң культура болгаш сагыш-сеткил өнчүзү, ооң байлаа болур тыва дылды камгалап-кадагалаар, деткиир болгаш сайзырадыры. Мындыг байырлалды тургузары чугула апарганын медереп билгеш, Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржай саналды киирген.
Сөөлгү он чылда тыва дылдың ниитилелде туружу дүвүренчиг байдалды тургуза берген. Улуг салгал чеже-даа тыва дылга чугаалажып чоруур болза, ажы-төл эртем-техниканың сайзыралы-биле деңге, амыдыралда тыптып кээп турар чаа-чаа эдилелдерниң ачызында орус дылче эскет чокка шилчип эгелээн. Бир эвес 1980–90 чылдарда көдээ суурларда уруг-дарыгның орус дылга чугаалаары шоолуг эвес турган болза, ам бир өске апарган: чаңгыс-даа орус дылдыг чурттакчы чок, талыгырда бичии ынай көдээ суурнуң чаштары аразында орустап чугаалажып турар апарган. Төрээн дылынга чугааның утказын билбейн турар таварылгалар хөй. Ынчалза-даа оларның аразында тыва дылын ыяк билир оолдар-уруглар ам-даа бар.
Тыва дыл хүнүнге уткуштур аңгы-аңгы мергежилдиг, назы-харлыг чонувус-биле чугаалажып, «Силерниң бодалыңар-биле, амгы үеде чаа төрүттүнүп турар чаштардан 10 харга чедир ажы-төлүвүстүң келир үеде салгалдары тыва дылын билир боор бе?» деп айтырыгны салдывыс.
Кызылдың М. Бухтуев аттыг 1 дугаар школазының тыва дылды хандыр өөредир эге класс башкызы Айлаң Ооржак:
– Амгы үениң байдалынга даянгаш алыр болза, тыва дылга хамаарыштыр өөредилге планнарын эде көрбес болза, тыва дыл чүгле бажыңынга чугаалажыр дыл апаар азы шуут-ла төрээн дылын билбес апаарының айыылы бар. Чүге дээрге школаларда тыва дыл шактарын эвээжеткеш, тыва чогаал деп эртемни эге школаның программазындан шуут-ла ап каапкан. Бир эвес байдалывыс ол-ла хевээр, неделяда чаңгыс шак турар болза, айыыл улуг-дур ийин. Тыва чогаал кичээли чокта, уруглар тыва чогаалдарны номчувас болза, тыва дылды чогуур деңнелге билбес, чүгле чугаа кырында билир апаары чугаажок. Мээң амгы үеде биргиклассчыларым-дыр. Класста 35 уруг өөренип турар. Ол уругларның 10 хире хуузу хостуг тывалаар. Чижээлээрге, «Ам чүү кичээли болур ийик, уруглар?» – дээримге, «Математика кичээли болур, башкы» – деп харыылаптар уруглар 35 кижиниң чүгле 10 хуузу, а артканнары дыңнааш, утказын билип турар, а харыылаарда, «Урок математики» – дээр-дир.
Айлаана Куулар, болчукчу:
– Мен бодаарымга, уйнуктарывыстың ажы-төлү тыва дылга чугаалаар болур. Ынчалза-даа сөстерни адаар аяны орусчуй бээр ирги бе? Бистиң ада-иевис колдуунда-ла кожууннардан, суурлардан болгаш, бистиң тывалаарывыс эки. Хоорайга өскен уруглар арай каңдай болур. Мен уйнуум-биле тывалап чугаалажыр мен. Ол тыва чугааны билип турза-даа, боду чугаалап билбес, чүгле «экии», «ийе», «чаа», «кайда» деп кыска сөстер-биле харыылаар. Ынчангаш чүгле тывалап чугаалажыр хүн тургузуп алган бис. Келир чылын уйнуумну Новосибирскиже школа киирери-биле алгаш баар. Төрээн дылын олчаан уттуптар деп муңгараар-дыр мен.
Бичена Ондар, география башкызы:
– Ажы-төлүвүстүң ажы-төлү тывалаар болур. Ажырбас, дыл читпес. Ам чүгле мындыг нарын байдалда кээп турар бис: бедик төлевирлиг ажыл, чиик өртектиг бажың-балгат дилеп, элээн хөй тывалар соңгаар чурттап чоруп турар. Оларның ажы-төлү төрээн дылын чидирип болур. А бир эвес шупту төрээн Тывавыска, ооң хөй санныг кожууннарынга, суурларынга, малчын коданнарывыска ёзулуг ээ болуп чурттаар болзувусса, тыва дылывыс читпес. Тыва дыл, чогаал шактарын база черле кызырбайн, күрүне деңнелинге шыңгыы сайзырадыр ажылды ам-даа эки чорудар болза эки.
Доржу Дун-Куулар, 10 харлыг 4-кү классчы:
– Мен чамдык эштеримге көөрде, тывалаар мен. Чамдыкта билбейн баар сөстерим бар. Ынчангаш улуг улустан айтырып алыр чордум. Частырыг чокка шын бижиир дээш, хөй тыва номнар номчуур хевирлиг чүве-дир. Келир үеде мээң ажы-төлүм албан тывалаар ужурлуг. Каяа-даа чурттаар болзумза, бодум албан өөредип алыр мен.
Клара Монгуш, пенсионер:
– Бис силер хире ажы-төлүвүстүң орустаары арай хирелиг болгаш дээди өөредилге черлеринче дужаап кирип алыры берге хире боорга, ажы-төлдү хоорай школаларынче киирип, орус дылдыг улус-биле хөй харылзажыр кылдыр хемчээн ап турдувус. Ам оларның ажы-төлүнүң холдарында телефоннардан канчап адырып алырыл, арыг тыва чугаага канчап өөредип алырыл дээш, тывалап билбес, чүгле орустаар уруг-дарыгны күш-биле тыва класстарже киирип эгеледивис. Түңнелдер кандыг болур чүве ирги? Интернет деп чүве тывылган – кайда-даа орус дыл. Харын-даа даштыкы дылдарны эки билир апарды. Бистиң төрээн дылывыс делегей четкизинге база диңмирээр кылдыр чүнү кылыр болза эки ирги? Уйнуктарның ажы-төлү тыва дылын билир-билбези та кандыг. Маңаа харыы берип шыдавас-тыр мен, шынап-ла.
Меңги Байыр, 3 кыстың ачазы:
– Мен бодаарымга, болдунмас хире. Бодумнуң уругларымдан эскерип тур мен. Чеже-даа бажыңга тывалаар болзувусса, уруглар садынче киириптерге, орустап үнүп кээр-дир. Хоорайның уруглар садтарынга бөлүктерниң 70 хуузу тыва болур болза эки-дир. Тывада чурттап чоруур ышкажыл бис. Бажыңга кады турар үе эвээш, уруглар хөй кезиинде уруглар садында, школада хүнзеп турар, боттарывыс база ажылга хүнзээр. Чүгле кежээ бичии када тыва чугаа улаштыр канчап сайзыраар боор.
Филология эртемнериниң доктору Мира Бавуу-Сюрюн:
– Дыка улуг чидиг айтырыг-дыр. Өг-бүледе тывалар төрээн дылында чугаалажып турар. А дашкаар үнерге-ле, дыка хөй күштер төрээн дылга удур туржуп турар. Кайнаар-даа баарга, шупту чүве орус дыл кырында. Бүдүн делегейде байдал-дыр: эвээш санныг чоннарның дылын хөй санныг күштүг дылдар базып кааптар. Чүгле өг-бүлениң чажыт дылы кылдыр артып кагбазы-биле тыва дылывыс ыдыктыг өнчүвүс-түр, ону кадагалап, сайзырадып чоруулуңар дээш, ажылды кылып-ла чоруур болзувусса, төрээн дылывыс өлбес. Чоорул ону, хамаан бе дээн хөөн-биле чурттаар болзувусса, дыка дүрген чиде бээр. Дылывысты чидирбес деп бодаар болзувусса, күрүнеден улуг деткимче херек. Ынчангаш «Тыва дылды сайзырадырының эчис сорулгаларын» кылганывыс ол-дур. Күрүне деткимчези, күрүне политиказы четче, долу тургустунмас чүве болза, аштырыышкынга таваржып болур. Ынчангаш эртемни, өөредилгени, культураны күрүне деткип бээр ужурлуг. Үениң өскерли бергенинге дүүштүр ажылдаар болза эки. Чижээ, бичии чаштар «Колобок», «Алдын балык» дээн ышкаш орус тоолдарны болуушкун бүрүзүн өңгүр кылдыр чараштыр чуруп каан бичии номнардан көрүп, номчуп турар. Сюжеттиг чуруктар-биле уругларның дыл-домаа дыка сайзыраар. А бистиң тыва тоолдарывысты шак ынчаар шуптузун чуруп тургаш, үндүрүп каан номнар чок-тур, бир-ийи чуруктуг, хөй кезиинде сөзүглел долган номнарны уругларга сонуургадыры берге. Чүгле мында безин орус дылга аштырып турар бис. Өөредилге номнарын чедиштир, шын кылдыр үндүрүп шыдавайн турар бис. Уруг-дарыывыска – өзүп олурар салгалга хамаарылгавысты өскертир болзувусса эки. Тыва дылдың сайзыралынче улуг кичээнгейни салып, төрээн дыл деп өнчүвүстү камнап, кадагалап, сайзыратпас болзувусса-ла, аштырып алыр бис. Күштүг дыл базып кааптар, дылывысты чидирип алыр бис. Ону болдурбас дээр болза, күрүневис харам чокка деткиир ужурлуг.
Айдың ОНДАР, Надежда КУУЛАР белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30