Кем-херек болдурбазының планының боттанып эгелээниниң 9 айының дургузунда Тывада бүрүткеттинген кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны 22,7 хууга кызырылган – 6582-ден 5091 чедир. Планда салдынган хемчеглерниң күүселдезин Тываның Чазаа эрге-хоойлу камгалаар адырларның киржилгези-биле түңнеп чугаалашкан. Республика Баштыңының даалгазы-биле ук чөвүлел хуралды оралакчы дарга Тимур Куулар башкарып эрттирген. Үптээшкиннерниң болгаш дээрбедекчи чоруктарның саны көскүзү-биле, 40 ажыг хуу, кызырылган дээрзин албан езузунуң сан-чурагайлары бадыткап турар. Аар болгаш онза аар кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны дөрттүң бири катап, кадыкка өжегерээн аар хора чедирер чоруктарның саны 18 хуу кызырылган. Бузуруп мегелээр чоруктарның саны кудулаан, сентябрь айда 430 ындыг таварылга бүрүткеттинген. 2021 чылдың ол-ла үезинде ындыг таварылгалар 437 турган.
Ооң-биле чергелештир төлевилелдиң принциптеринге дүүштүр эрге-чагыргаларның, полицияның, прокуратураның болгаш өске-даа күш структураларының кады ажылдажылгазынга үндезилеттинип тургустунган ажыл кем-херек үүлгедиишкинге удур демиселдиң хевирлерин болгаш арга-хоргаларын эде көөр, оларның үре-түңнелдиин боттуу-биле сайгарар, четпестерни илередир шинекти берген. Республикада кем-херек үүлгедиишкиннериниң талазы-биле байдалга дагын кем-херек үүлгедии, элээдилерниң талазындан кем-херек үүлгедии база “эзирик байдалга” кем-херек үүлгедии салдар чедирип турарын сайгарылга көргүскен. Шак ынчалдыр, 9 айның түңнелдери-биле, мооң мурнунда шииттирип чораан улустуң талазындан кем-херек үүлгедир чоруктар барык ийи катап көвүдээн болуп турар. Бир эвес 2021 чылда ындыг дагын үүлгедиглерниң саны 35 турган болза, ам чыл безин четпес хуусааның дургузунда оларның саны 83-ке чедир өскен. Кем-херек үүлгедикчилериниң 80 ажыг хуузу кемниг үүлгедиг кылып турар үеде ажыл-хожул чок турганы илерээн.
2022 чылда элээдилерниң ортузунга кем-херек үүлгедиишкиннери шоолуг-ла өспээн – 146-дан 155-ке чедир. Ынчалзажок ооң тургузуунда улуг дүвүрелди оттуруп турар илерээшкиннер көстүп келген. Чижээлээрге, элээдилерниң талазындан аар болгаш онза аар кем-херек үүлгедиишкиннери көвүдеп олурар. Оон аңгыда, бөлүглежип алгаш кем-херек үүлгедир таварылгаларның саны көвүдээн. Ынчалзажок эң дүвүренчиг факт-барымдаа – назы четпээн кем-херек үүлгедикчилериниң ортузунда дагын үүлгедиглерниң санының көвүдээни болур.
Улуг улустуң-даа, элээдилерниң-даа ортузунда дагын кем-херек үүлгедиишкиннериниң көвүдээни – херекке онаашкаш, хоругдал черлеринге олуруп чораан кижилерниң агартылга системазында шыңгыы четпестерни азы ындыг системаның шуут чогун херечилеп турар. Оон аңгыда, дагын кем-херек үүлгедиишкиннериниң өзүлдези мооң мурнунда шииттирип чораан кижилерниң туружу быжыкканын, оларның салдары улгатканын, организастыг кемниг ниитилежилгениң быжыгып олурарын, бодунуң эрге-ажыынга элээдилерни, мооң мурнунда шииттирип чораан кижилерни ажыглап турарын херечилеп турар.
Регионда эзирик байдалга кем-херек үүлгедир чоруктарның саны доктаамал бедик болуп артпышаан. Чижек кылдыр алырга, 2022 чылдың январь-сентябрь айларында оларның саны 1507 болган, эрткен чылга көөрде, 3,6 хуу эвээш. Бүгү кем-херек үүлгедиишкиннериниң хемчээлинде «эзирик» кем-херек үүлгедиишкиннериниң үлүү 30–35 хуу. Өскээр чугаалаарга, кем-херек үүлгедиишкиннериниң хөй кезиин эзириктиң хайы-биле үүлгеткен болуп турар.
Тывада сөөлгү чылдарда арага-дары кылыгларын садарын кызыгаарлаар хемчеглерни шыңгыыратсажок, ол бүгү “эзирик” кем-херек үүлгедиишкиннериниң байдалында ниити чурукту өскертип шыдаваан. Харын-даа арага-дарыны хоойлу-дүрүмге чөрүштүр садып-саарарын кезе шавар херекке эрге-чагыргаларның ажылын дам улгаттырган. Араганы бүдүүлеп садып турар кижилерни илередип турза-даа, чажыт водканың агымы республикада улам улгаткан. Бир эвес 2021 чылда полиция хоойлу-дүрүмге чөрүшкек саарылгадан 74,2 тонна арага-дары кылыгларын ужулган болза, бо чылын ооң хемчээли 76 тонна четкен.
Арага-дарыны хоойлу-дүрүмге чөрүштүр садып-саарар чоруктуң тынының быжыын чүгле күштүг болдуруп киирген кызыгаарлаашкыннар-биле, кандыг-даа үндүрүглерни төлевейн турар чажыт бизнестиң оон киирип ап турары бажын ажыр орулгалары-биле тайылбырлаары болдунмас. Бир чамдыкта хоойлу-дүрүм камгалаар органнарның карак ажыттаар хамаарылгазы чажыт садыглаашкынга өмек-дөмек болуп турар деп дыңнадыг ук чөвүлел хуралга дыңналган. Тываның прокуратуразының сан-медээзи-биле алырга, полицияның ажылдакчылары чажыт садыгжыларга хамаарыштыр административтиг херектер ажытпайн турган он-он барымдааларны тодараткан.
«РФ-тиң ИХЯ-зының «Кызылский» муниципалдыг салбырының ажылдакчыларының сула ажылының түңнелинде 2021 чылда чажыды-биле арага-дары кылыгларын болгаш спирт холумактыг чүүлдерни садып тургаш, туттурган 124 кижиниң чүгле 57-зинге онааштыр протоколдарны тургускан” деп, республикага кем-херек болдурбазының комплекстиг планының күүселдезиниң дугайында прокуратураның илеткелинде айыткан.
Чурт тускай шериг операциязын чорудуп турар байдалдарда амыдыралдың бүгү-ле адырларынга кем-херек болдурбазының талазы-биле хемчеглерниң эргежок чугулазын чөвүлел хуралга демдеглээн. Сорулганың боду-даа, тургустунуп келген нарын байдал-даа хөделиишкиннерниң ажык-чарлыг болурун, шиитпирлерниң шынныын база дээштиин негеп турар. Мооң-биле чергелештир кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демиселге республика бир-ле дугаар янзы-бүрү албан черлериниң, эрге-чагырга органнарының болгаш ниитилелдиң арга-шинектерниң ниити планын каттыштырган.
Шын эвес, “куу” бухгалтерияны чорудуп, үндүрүглерниң болгаш камгаладылга дадывырларының төлээшкининден, күш-ажыл керээлерин долдурарындан былдап турар ажыл берикчилеринге хамаарыштыр онза хемчеглерни алыр. Чонну ажылга хаара тудар адырда бюджет акша-хөреңгилериниң чарыгдалынга хыналданы база күштелдирер. Чижээлээрге, социал керээ езугаар хамаатыга азы өг-бүлелерге деткимчениң азы ачы-дуза чедирилгезиниң акша-төгерии шын чарыгдаттынып турарынга, керээ езугаар эде өөредилгени эртип турар кижилерге болгаш социал дузаламчының өске-даа хевирлеринге көрдүнген акша-хөреңгилерниң чарыгдалдарынга хыналдаларны чорудар.
А. ХЕРТЕК белеткээн.