«Өг-бүле бүрүзүнге кадыкшылды, аас-кежикти, буян чолдуг болурун йөрээп, бо берге үени ажып эртерин күзедим!» – деп, төрүттүнген хүнүнде «Шын» солуннуң чажыт өңнүү – эртемден, чогаалчы, этнограф Монгуш Кенин-Лопсан номчукчуларга байырны чедирген.
«Делегейниң дириг эртинези» Монгуш Бора-Хөөевич кандыг-даа солун ужуралдарга таваржып турган. 2006 чылда бир солун шүлүктүң төөгүзүн ол мынчаар тайылбырлаан:
«О-о-о, ол дээрге дыка узун төөгү, дуңмакыжым. Алыс шынын чугаалаар болза, хамнар дугайында чүнү-даа бижип каарымга, ону парлавас турган. Солун чүүл-даа, эртем ажылын-даа бижииримге – парлавас, шүлүк-даа бижииримге парлавас, ындыг үе турган чүве бо. Ынчаарга, бир катап Эрзин кожуунга сургакчылап чордум. Ол чорааш, Сыын-Чүрек деп черже бар чыткан мен, ол чер болза саанчылар турлаа болган. Хеп-хенертен «Хлеб» деп каан машина мээң соомдан чедип келген. Айтырбайн-даа ол улус мени тудуп алган. Мен: «Дуу ол малчыннарже бар чыдыр мен, бо тудуп алган чүвем бижик машиназы дыр», – деп чугаалаарымга, демги улус: «Мегелеп турар сен! Сен болза кыдат шивишкин-дир сен! Ол сээң кончуг чүвең бижик машиназы эвес, чажыт аппарат-дыр», – дээш, мени туткаш, суурже сывыртап эккелген.
Ийи таламга ийи шагдаа олурупкан. Ооң сөөлүнде чүү болганыл дээрге, көөрүмге «Милиция» деп каан чер болган. Ол суурнуң шагдаазы ол чүве ыйнаан. Ынчан ооң даргазы М. деп кижи чораан, ону «капитан М.» дээр чүве. Ол черле кончуг кижи чораан. Эренчин деп кижи мээң чугаалаанымны бижип олурган, ындыг чүве болгай. Мени арттырбайн-даа, үжеп эгелээн. Үжээрде болза, мээң баштай бөргүм ужулган. Ооң соонда моюн-ораарым ужулду. Идик-хевимни дөгерезин ужулган. Эмеген чанагаш кээп, мырыңай ырыктаажым уштур деп баарга: "Өршээп көрүңер, ыядыр арынныг кижи мен!" – дээримге – "Ол бистиң херээвис-тир!" – дээш, идик-хевим дөгерезин ужулдурган. Шала кыры кончуг соок болгай. Ынчап турда, аалчылар бажыңынче барган уруг мээң паспортум эккелген. Ол паспорту көргеш, Моргуй капитан деп кижи хеп-хенертен үнү читкеш, кадыг-суук албанын салыпкан. Салгаш, моорап барып ушкан.
А мээң аксы-сөзүм бижип олурган Эренчин деп кижи бижиирин дораан соксадып кагды.
Ынчаарга: "Сен хамнар дугайында бижип чоруур кижи-дир сен. Ол дээрге эрги шагның артынчызы-дыр. Хамнар болза чоннуң дайзыннары болбас ийик бе" – деп, мынчаар хөректенип чугаалаар чүве болду.
Мен арай боорда тургаш, идик-хевим кедип алдым. Шагдаа ында барып дүшкен, чүвүрүнде салыпкан мындыг болган чүве бо. Паспортум эвес болза, мени та канчап каар турган улус чүве. Ооң сөөлүнде Кызылга кээримге: "Кенин-Лопсан деп кижи болза, медээредир арага ижип алгаш, шагдааларга чалчып турган" – деп, бижип каан болган. Ынчан прокурор Анай-оол Ховалыг деп кижи тургаш:
– Кенин-Лопсан черле ындыг чүве кылбас – деп, удурланыышкын бижиирге, бир ай хире болгаш боттарының буруузун миннип бижээн чүве дээр чораан. Бо-ла херектер дугайында бир сонет бижээним шын чүве. Ол үеде мен коммунист турган мен, 1967 чылдың сөөлүнде болуп турган чүве».
Элезинниг Эрзин суурга
Элеңейнип чораанымны.
Эрзей берген шагдааларга
Алгаттырып турганымны.
Хараганныг Эрзин суурга
Караңайнып чораанымны.
Калга тенек шагдааларга
Хүлүттүрүп турганымны.
Актыг бодум моорап кагдым.
Аксымдан хан төктүп турду.
Арын-нүүр чок шагдаалары
Мени суурже сүрүп батты.
Кудук суглуг Эрзин суурга
Кулдандырып турган-на мен.
Курзук диштиг капитанга
Курлур кылдыр эттеткен мен.
Кажар кадай нүгүлү дег,
Хайлыг чүве турбаан дег-дир.
Кара нүгүл алдар адым
Кара тамаа сугар часты.
Саяна Монгуш. #Шын