Конгар-оол Ондар – 60
Хөөмейим кагбас-ла мен...
Делегейниң он-он чурттарынга тыва хөөмей-сыгытты бир янзы онзагай, миллион-миллион кижилерге сонуурганчыг кылдыр бараалгадып чораан Конгар-оол Ондарның дугайында хөй чүүлдерни солун-сеткүүлдерден номчуп, ооң дугайында эңдерик сюжеттерни делегей четкизи интернеттен мага хандыр көрүп болур. Оларның аразындан аныяк-чалыы Конгар-оолдуң арын-шырайында хүлүмзүрүг чайынналып, бодунуң өөреникчилери-биле:
Каас-чараш Тывавыстың делгеминге
Каргыраалар, хөөмейлер-даа чаңгыланзын.
Салымныглар өткүр үнү сорук киирип,
Сая чоннуң чүлдү-чүрээн уяратсын
деп ырлап олурары эң-не сонуурганчыг болгаш чаптанчыг.
Хөөмей школазы
Россия болгаш Тывага кончуг түреңги үе, 1990 чылдарның эгези-дир ийин ол. Уран чүүлге салым-чаяанныг уругларның республика школазы ынчан амгы Уран чүүл колледжиниң бажыңынга сыңмарлажып турган чүве. Ол школага өөренип турган оолдар, уругларга тыва национал хөгжүмнү өөредип турган. А бо сыгыт-хөөмейге өөредир дугайында бодал ынчан кымның-даа сагыжында чок. Ынчан хөөмейжи ат-сураа алгыг апарган Конгар-оол Ондар Республиканың бичии уругларның уран чүүл школазынга хөөмейжилерни өөредириниң, харын-даа мырыңай аңгы классты ажыдар идеяны үндүрүп турар деп медээ дыңналы берген. Ол медээ меңээ база сонуурганчыг апаарга, ооң дугайында “Шын” солунга бижиир болза, номчукчуларга солун болур дээш, ол идеяны доюлдуруп турар Конгар-оол Ондарга ужуражыр дээш, хөөмейжиге дужуп чадап шаг болган мен. Бир катап душ бооп, Конгар-оол Ондарга кудумчуга таваржы бергеш, ооң эгелээшкининиң дугайында солунга бижиир дугайында чугаалаарымга:
– Бо херектиң бүдер-бүтпези билдинмес ийин – дээш, каттырып кагды. – Мени чамдык кижилер хөгжүм башкызы эвес, бот-тывынгыр хөгжүмчү дээр-дирлер. Бир эвес бүде бээр болза, шүве...
Ооң чугаазының хөөнүнден хөөмейжилер клазын ажыдар эгелээшкин берге херек дээрзин ынчан билген мен. Ынчалза-даа Конгар-оол Ондарның шудургузу, кижилер-биле эптиг-чөптүг чугаалажыры, бодунуң бодалдарын бүзүредип шыдаптары, бир эвес херек болза, шыңгыырай бээри бар болгай. 1992 чылда хөөмейжилер клазы Республиканың бичии уругларның уран чүүл школазынга ажыттынган, аңаа Конгар-оол Ондар башкылай берген. Хөөмей-сыгытты сайзырадырынга болгаш нептередиринге Конгар-оол Ондарның эң улуг чедиишкини, ачы-хавыяазы – хөөмей клазын, бир эвес улам бедик үнелээр болза – хөөмей школазын ажытканы. Өөреникчилери хөөмей-сыгытка хөнүге бээрге, оларның “Эртине” аас чогаал ансамблин тургускаш, Тываның суурларынга концерттиг аалдап чедип, тыва кижиниң бичиизинден-не хөөмейлеп, сыгыртыр салым-чаяанын бадыткаан. “Эртине” ансамбльдиң концертиниң соонда ада-иелер Конгар-оол Ондарга боттарының ажы-төлүнүң хөөмейлээр, сыгыртырын көргүзүп, мактаашкынның, деткиишкинниң сөстерин дыңнап турганнар. “Эртине” ансамбльди тургусканы, “Эртинениң” гастрольдары бичии оолдарның аразындан хөөмей-сыгытка эң-не салым-чаяанныгларны шилип алыр арганы база хөөмей башкызынга берген. Конгар-оол Ондар башкының өөреникчилери амгы үеде Тывада болгаш оон дашкаар алгыг ат-сураглыг хөөмейжилер, делегейниң чурттарын кезип, башкызының изин истеп, ооң ажыл-херээн уламчылап чоруурлар. Игорь Көшкендей, Бады-Доржу Ондар, Евгений Сарыглар дээш өскелер-даа Тываның улустуң хөөмейжизи деп атка төлептиг болганнар. Хөөмейжи, сыгытчы салым-чаяанының сайзыраанында, уран чүүлге делегей чергелиг бедиктерже көдүрүлгенинде, ат-алдарга оларның четкенинде башкызы Конгар-оол Борисович Ондарның ачы-хавыяазы дендии улуг деп олар санап чоруурлар.
Валеркадан Конгар-оолче хуулуп...
Хөөмейжи Конгар-оол Ондарның көдээ клубтан делегей сценазынга чедир чогаадыкчы оруу, хууда амыдырал-чуртталгазы нарын болгаш белен эвес. Чон караанга көскү, уран чүүлге ийикпе азы өске ажыл-херектерге ат-алдарлыг апарган кижилерниң хууда салым-чолунда нарын чүүлдерни, частырыгларны хөйге чугаалавас, ол кижилер боттары-даа ыыттавас чаңчыл бар болгай. Конгар-оол Ондар ындыг эвес кижи дээрзин эскерген мен. Чүгле эш-өөрүнге эвес, массалыг информация чепсектеринге бодунуң чуртталгазының чажыт талаларының дугайында ажыы-биле чугаалай бээр. Бир катап Конгар-оол Ондар-биле хөөрежип олура: “Эрткен-барган частырыглар дугайында бүгүдеге чугаалааш чоор сен, чамдык кижилер белен билир эвес” – дээримге, “Багайын чугаалаарга, бачыды арлыр” деп тыва улустуң үлегер домаа бар ийик чоп, акым” – дээш, каттырып каан. Хөөмейжи бистиң аравыстан чоруй баарга, чүү хире ажык сеткилдиг оол болганын бодап чоруур мен.
Бодунуң бичии оолак үезиниң, ат-сывының дугайында аажок солун кылдыр төөгүүр кижи. Конгар-оол Ондарның авазы база уран чүүлге салым-чаяанныг, танцылаар, аныяанда Кызыл хоорайга чурттап, ажылдап чораан. Ынчангаш Конгар-оол кырган-авазы биле кырган-ачазынга өскен. Кырган ада-иези малчыннар. Чөөн-Хемчик биле Чаа-Хөл кожууннарның кызыгаарлашкак девискээри Сесеге, Ак-Хем ынчаар көжүп-дүжүп чорааннар. Сесегеге кыштаар, сериин болгаш сүүзүннүг оът-сигенниг, соок кара-сугларлыг Адар-Төш, Кегээн-Булак ынчаар чазаглап, чайлаглап, малын семиртип одарладыр. Ынчангаш бичии Конгар-оол кожа аалдарның оолдар, уруглары-биле мал-маган кадарар, аъттар чарыштырар. Конгар-оолдуң аътка ынак, аъттар чарыштарынга чүгүрүк аъттарның маңы кандыгыл, мунукчулар аъттарны канчаар мунуп чоруурун кончуг билдилиг болгаш солун кылдыр тайылбырлаары – оолак шаанда аъттар чарыштырып чораанында.
Кырган-ачазы ону, чүге-ле ийик, Валерка деп адаар. Маадыр ужудукчу Валерий Чкаловтуң ат-алдары-биле холбаштыр ынчаар адап турган чадавас. Школага өөренир назы-хары кээрге, кырган-ачазы оглунга сээң адың Валерка эвес дээш, “оол” деп сөстүг бир-ле ат чугаалаан. Сентябрь 1-де бирги класска өөренир оолдар-уругларны чыскаагаш, оларның ат-сывын башкылар даңзылап бижип эгелээн. Байырлыг чыскаалга ындазында-ла девидеп турган бичии оол кырган-ачазының айтып берген адын уттуп алган, сактып чадап тургаш, канчангаш-ла, Конгар-оол деп ашакты көрүп кааш, “Конгар-оол” депкен. Башкылар шак-ла ынчалдыр бижип алганнар. Төрүттүнген хүнүн база Конгар-оол билбес болган. “Ону тодарадыры база бир-ле солун төөгү” – дээш, Конгар-оол аажок каттырар кижи. Ону ылап чиге айтыр дээш, башкы Конгар-оолдуң кырган-ачазының аалынга албан-биле четкен. Ол база чиге билбес болган, “Харлыгда төрүттүнген оол” диген. Конгар-оолдуң чаңгысклассчызы оолдуң авазы: “Мен оглумну декабрь 5-те божаан мен, бо оолду иези бир хонук бурунгаар божаан” – деп чугаалаарга, башкы “Конгар-оол декабрь 4-те төрүттүнген” кылдыр класс журналынга демдеглеп алган. Валерканың азы Конгар-оолдуң кырган-авазы уруу оглун чазын чылый бергенде, март 29-та божаан деп бодап, оглунуң чамдык документилеринде ол хүннү бижидип каан. Шак ынчаар документилерге Конгар-оол ийи төрүттүнген хүннүг апарган. Конгар-оол Ондар: “Төрүттүнген хүннеримниң кайызын-даа демдеглеп каар кижи мен. Кижи хөй-ле төрүттүнерге, өөр-өнер болур-ла ыйнаан” – деп баштактаныр.
Кырган-ачазы Докпак ирейниң аайы-биле төрүттүнген дугайында херечилелинге ооң ат-сывын “Ондар Конгар-оол Докпакович” деп бижээнин Конгар-оол Борисович чугаалаар кижи. А чүге “Борисович” апарганы база тывызыксыг төөгү де!
Конгар-оол Ондар "тайып ужуп, даянып туруп" чораанын база чажырбас кижи. Бир кижиге болчуп, душ бооп чогушка киришкеш, шииттирип чораан. Хоругдал лагеринге-даа ол хөөмейлеп, сыгыртып, ырлап, хамыкты кайгадып турган. Кады “олурганы” эрлер Конгар-оолга “Сен шаа барып ат-алдарлыг хөөмейжи болур чыгыы сен” – деп чугаалаан. Оларның чугаазы ол-ла хевээр бүткен. Хосталып үнүп келгеш, Конгар-оол көдээ клубтарга ажылдап, бот-тывынгыр уран чүүл бөлүктериниң концерттеринге киржип чораан. Улусчу аас чогаалының “Сыгырга” бот-тывынгыр ансамблиниң 1982 чылда концерттериниң бирээзинге Конгар-оол Ондарның хөөмейлээрин, ырлаарын ол шагда республиканың культура сайыдының оралакчызы Валентина Оскал-оол (алдарлыг цирк артизи Владимир Оскал-оолдуң уруу) магадааш, бот-тывынгыр артисти Ленинград хоорайның эстрада уран чүүлүнүң мастерскаязынче “Челээш” бөлүктүң составынга өөредип чоруткан. Ол мастерскаяга өөредилге Конгар-оол Ондарның профессионал уран чүүлдүң бедиинче көдүрлүрүнге база бир тепкииш болган. Ынчалза-даа ооң төрүмелинден хөөмейжи салым-чаяаны чогаадыкчы ажылының кол ооргазы болган.
Тываның улустуң хөөмейжизи Конгар-оол Ондарның чонунга бүдүрген бир чаагай үүлези – Тыва Үндезин культура төвүн тургусканы, ооң өргээзи кылдыр Кызылдың Ленин кудумчузунда дугаары 7 төөгүлүг бажыңны чаартып туттурганы. Тыва национал культураның бо төөгүлүг өргээзинге алдарлыг тыва хөөмейжилер Соруктуг Кыргыстың, Дакпай Оюннуң сыгыт-хөөмейи 100 чыл бурунгаар чаңгыланып турган. Тыва Үндезин культура төвүнүң чанында тураскаалда Тываның улустуң хөөмейжизи Конгар-оол Ондар дириг олчаан дег, арын-шырайында хүлүмзүрүг чайнай берген турар. Көрүп турарга, “Хөөмейим кагбас-ла мен, хөмге суккаш, чүктеп аар мен” деп, уярадыр хөөмейлей бээр ышкаш...
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.