Кидисте амыдыралдың хээлери

Тывада Эртем хүнүнге тураскааткан янзы-бүрү хемчеглер дээди болгаш ортумак профессионал өөредилге черлеринде, эртем институттарында удаа-дараа эртип турар.

ТывКУ – чүгле өөредилге программазындан аңгыда, янзы-бүрү эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп, чылдың-на янзы-бүрү грантыларны ойнап, республикада эртем ажылының сайзыралында база бир көскү черни ээлеп турар.

Ында башкыларның болгаш студентилерниң боттандырып турар төлевилелдериниң бирээзи “Кидисте амыдыралдың хээлери”.
Университеттиң студентилериниң бо төлевилели Аныяктар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң чарлааны грантызын ойнап алган болгаш, Бүгү-россияның аныяктарның бот-идепкей мөөрейинге тиилекчилер болган. Төлевилелдиң удуртукчузу 4-кү курстуң студентизи Надежда Куулар, ооң кады ажылдажылга чорудар удуртукчузу университеттиң химия кафедразының лаборантызы Лилия Оюн, эртем удуртук- чузу - х.э.к., химия кафедразының доцентизи Ольга Кендиван.

– Эрткен чылын бо төлевилелди студентилер-биле кады бижээш, грантыже бериптеривиске, эрте берген болган. Оон 2022 чылдың ноябрь айдан тура ону боттандырып эгеледивис. Колдуунда бо төлевилелде ТывКУ-нуң география факультединиң 3-кү курсчулары киржип турар. Планда көрдүнгени-биле, кидисти хол-биле кылып өөредир 6 мастер-классты организастаар, кылган ажылдарның делгелгезин чорудар, медээ-тайылбырлыг буклетти үндүрер дээш ажыл-ла хөй. Бо хүнде студентилерге мастер-класстарны Кызыл хоорайда боттары ажыл-биле хандыртынган сайгарлыкчылар эрттирип кээп турар. Оларның бирээзи Аяна Донгак ийи удаа көргүзүг кичээлдерин эрттирген. Бо хүнде студентилер чаштарга бопуктарны, бажыңга кедер чиик идиктер, хол-хаптар, чеңи-чоктарны боттары кылып турар апар- ган – деп, төлевилелдиң эртем удуртукчузу Ольга Кендиван чугаалады.

Үе-дүптен бээр тыва чоннуң кылып чорааны кидисти кылырының аргаларын өөренип алыры, аныяктарга солун болгаш ажыктыг дээрзин төлевилелдиң удуртукчузу 4-кү курстуң студентизи Надежда Куулар чугаалады:

– Бир эвес республикага кидис салырын ам-даа сайзырадыр болза, хой малды азырап чоруур малчыннарга дүгүн садып-саарарынга дыка дузалыг болур деп бодаар бис. Ада-өгбелеривистиң кидисти кылып чораан аргаларын катап эгидип, өөренип, ооң ажыктыын, үнелиин келир салгалдарга дамчыдып бээр сорулгалыг бо төлевилелди эгелээн бис. Ылаңгыя бо ажылче аныяктарны хаара тудар сорулгалыг бис.
Студентилерниң боттарының кылган ажылдары, шынап-ла, садыгда аар өртектиг хептерден дээре дээрзи көстүп турду. Ылаңгыя тыва хээлерни өңнеп каан дүктен кылып турары онзагай чараш.

Есфир Чүлдүм-оол, ТывКУ-нуң 3-кү курсчузу:

– Кыс кижиге мону кылып өөренип алырга, келир үеде дыка ажыктыг деп бодаар мен. Амдыызында хол-хаптарын кылып турар бис. Бажыңынга олуруп алгаш, бопуктарны-даа кылып ап болур.

Орлан Хертек, ТывКУ-нуң 3-кү курсчузу:

– Бодум бо ажылды сонуургааш, уруглар-биле деңге чаңгыс хүн өөренген бис. Кидистен кылыглар кылыры дыка солун, берге-даа эвес, харын-даа кижиге ажыктыг, оожургал бээр, медитация кылганы ышкаш боор чүве-дир. Хөй үе херек чок, чүгле 20 минута дургузунда 20–30 сантиметр бир хээни өңнүг дүк-биле кидиске чыпшыр хол-биле кылып болур, а бир шак чартык үеде шупту олурупкаш, кижи бүрүзү эжеш хол-хаптарын кылыптар чордувус. Бо ажылды, бичии уругларга-даа өөредир болза, көңгүс берге эвес, келир үеде боттарынга дыка ажыктыг болур.
Бо студентилер боттарының кылган ажылдарының делгелгезин удавас организастаар дээн. Ону сонуургап келгеннер боттарынга тааржыр кидистен кылган чүүлдерни садып алыр аргалыг болур.

ТывКУ-нуң студентилери чүгле өөредилге программазындан аңгыда, солун төлевилелдерни изиг күзели-биле боттандырып турары мактанчыг. Университетте өске-даа төлевилелдерни боттандырып турарының дугайында, ТывКУ-нуң эртем талазы-биле проректору Евгений Монгуш мону чугаалады:

– 2022 чылда ТывКУ Россияның эртем болгаш технологиялар талазы-биле бурунгаар депшилгелиг угланыышкыннары-биле эртем-шинчилел ажылдарын эвээш эвести чорудуп турар. Ол дээрге чүгле республика эвес, а Россия чергелиг, харын-даа даштыкыга безин хереглелдиг шинчилелдер болуп турар. Чижээ, Сибирь федералдыг университеттиң эртемденнери-биле кады чорудуп турары эртем-шинчилел ажылы бөмбүрзектиң климадының өскерлип турарынга хамаарышкан. Оон аңгыда, каш чыл дургузунда робот техниказын чогаадырының талазы-биле республика чергелиг шуулганнарны болгаш Аныяктарның инновациялар шуулганын эрттирип келген түңнелинде, 2018 чылдан тура ол регионнар аразының шуулганы апарган. Ол “Енисей Сибири“ төлевилелдиң иштинче кирип турар хемчеглерниң бирээзи болган.

Ынаар Красноярск край, Хакасия болгаш Тыва кирип турар. Чиңгине боттарывыска дорт хамаарылгалыг тыва дылды сайзырадырының дугайында чылдың эртип турар форумнуң киржикчилери чылдан чылче көвүдеп турары база өөрүнчүг.

Ол ышкаш уксаажыдылга ажылының талазы-биле база эртем-шинчилел ажылдарын чоруткан. Ылаңгыя тыва өшкү делегейде кара чаңгыс уксаа болганын бүрүткээр селекциялыг ажылдың чоруткан соонда, чер-черлерниң эртемденнери “Тыва өшкүлериңер камнап көрүңер!” – деп чугаалап турар апарган. Ол-ла ажыл талазы-биле университет республиканың уксаалыг малдар делгелгезиниң болгаш экономиканың агроүлетпүр секторунга кадрлар белеткээр шөлү болуп турар.

База бир солун ажыл – Тываның Кызыл дептериниң ийиги номун үндүреринге белеткел ажылдары чоруп турар. Аңаа немей көңгүс чаа төлевилел – Тывага корбоннуг полигонну тургузар талазы-биле эртемденнер ажылдап эгелээн. Оон өске солун ажылдарны санап чугаалаар болза, хөй – деп, проректор кыска медээни берген.

📢ТывКУ-да: 1 колледж, 3 институт, 9 факультет бар.
Студентилер саны – 7 000 ажыг;
башкылар – 300 ажыг;
эртем докторлары – 38;
эртем кандидаттары – 239.

Карина МОНГУШ.