«Шимчээшкин эмни солуп болур – ынчалза-даа шимчээшкинни кандыг-даа эм солуп шыдавас».
Джост Тассо.
«Угаанныг, сайзыраңгай уругну канчаар өстүрүп, кижизидип алырыл?» деп айтырыгга ада-ие апарган кижи бүрүзү таваржыр, чүге дизе каң-кадык төл – өг-бүлениң эртинези, ооң амыдыралынга аас-кежиктиң болгаш чедиишкиннерниң магадылалы болур.
Кинезиология дээрге эртемде чаа сайзыраңгай угланыышкын. Ол медицина, педагогика (тускай болгаш коррекциялыг), психология болгаш логопедия дээш оон-даа өске эртемнерниң каттышканындан тургустунган. Кинезиологияның эге баштайгы үндезини бурунгу шагның болгаш амгы үениң шылгараңгай системаларының өөредиглеринден укталган. Конфуцийниң бурунгу философчу системазы (б.э.ч. 2700 ч.) кадыкшыл быжыглаарынга болгаш кижиниң угаанын сайзырадырынга тускай шимчээшкиннерниӊ салдарлыын көргүскен. Шак-ла ындыг элементилер бурунгу индий йогада база бар, оларның сорулгазы кижиниң психофизиктиг харык-шинээн оттурары, сайзырадыры болгаш ооӊ бедик деңнелинге чедип алыры болур.
Кинезиологтуг оюннар дээрге холдарның, буттарның болгаш бүдүн мага-боттуң чангыс аай шимчээшкиннери-биле мээниң солагай болгаш оң талакы кезектериниң аразында нейроннуг харылзааларны сайзырадыр арга. Ол чүүл когнитивтиг шынарларныӊ: кичээнгейни, сактып алырын, боданыышкынны, чугааны болгаш моториканы экижидеринге дузалаар.
Уругну бүгү талазы-биле угаанныг, сайзыраңгай, кадык-шыырак кылдыр өстүрүп кижизидерде, кинезиологтуг оюннарның чамдык элементилерин ажыглап болур. Төрээн тыва дылынга уругну өөредиринге бо эптиг арганы ажыглаарын ада-иелерге сүмелеп тур бис.
Бо оюннарны ойнадырга, уругнуң салым-чаяанныы илереттинер, дыл-домаа сайзыраар, ооң мээзиниң харык-шинээ делгемчиир, угаан ажылының шыдал-деңгели бедиир, салаалар баштары сайзыраар, омак-хөглүг, сергек, сонуургак болур.
Бажыңга ада-иези уруглары-биле ойнап болур оюннар азы мергежилгелер:
Бо оюннарны ойнаарда, салаалар аттарын Матпаадырда канчаар адап турарын сактып алыры чугула: улуг-эргек – Матпаадыр, айтыр салаа – Бажы-курлуг, ортаа салаа – Ортаа-Мерген, ады чок салаа – Уваа-Шээжең, биче салаа – Биче-Мөөвей.
Салаалар, холдарга оюннар
Дээрбектер
Холдарның 4 салаазын Матпаадыр-биле чурум ёзугаар дыка дүрген тудуштур дээрбектер кылыр. Оларны кылып турар үеде салаалар аттарын кады деңге адаар. Баштай оң болгаш солагай холдарынга, оон ийи холга деңге кылыр. Шуптузун 6-8 катап катаптаар.
А) аай кылыры:
Б) дедир кылыры:
Матпаадыр – Бажы-Курлуг
Матпаадыр – Биче-Мөөвей
Матпаадыр – Ортаа-Мерген
Матпаадыр – Уваа-Шээжең
Матпаадыр – Уваа-Шээжең
Матпаадыр – Ортаа-Мерген
Матпаадыр – Биче-Мөөвей
Матпаадыр – Бажы-Курлуг
Чудурук – Хажыызы – Адыш
Стол кырынга холду үш аңгы кылдыр дыка дүрген солуштурар. Холду столга салгаш, баштай чудуруктаныр, оон хажыызы-биле тургуза тудар, оон адышты калбаа-биле куду көрүндүр стол кырынга салыр. Ол үш шимчээшкиннерни дыка дүрген солуштурар. Баштай оң хол-биле, оон солагай хол-биле, оон ийи хол-биле катай 8-10 катап кылыр. Бодунга сөстерни тода адап тургаш, командалар берип болур (чудурук-хажыызы-адыш).
Деңзи
Солагай холуңарны чудуруктангаш, улуг-эргекти кыдыынга арттыргаш, арткан салааларны чедир ажытпайн, бодуңарже көрүндүрүп алыңар. Оң холуңар-биле солагай холдуң бичии салаазынга дегбишаан, доора дургаар тудуңар. Ооң соонда оң болгаш солагай холдарыңарның туружун аай-дедир солуштур тудар. 6-8 катап катаптаар.
Өлчей удазыны
Ийи холду бот-боттарынга карыштыр туткаш, салааларын аралаштыр суккулаштыргаш, шенектен тура бодуңарже киир долгай тудуптуңар. Улуг-эргектен эгелеп, шупту салааларны чаңгыстап шимчедир. Салаага дээп, дузалажып болбас. Шупту салаалар чурум ёзугаар чаңгыстап шимчээр ужурлуг.
Кулак-думчук
Солагай холуңар-биле думчуктуң бажындан, а оң холуңар-биле удур талада кулааңардан тудуп алыңар. Кулак биле думчукту туткан холдарыңарны сала каапкаш, адыштарны часкапкаш, холдарыңарның туружун удур талазынче шак-ла ынчаар дыка дүрген солуштур тудуңар.
Тынып тургаш кылыр мергежилгелер
«Лаа»
Сандайга дорт олуруп алыр. Силерниң мурнуңарда улуг лаа бар кылдыр бодап алыңар. Хандыр киир тынып алгаш, лааны чаңгыс тыныш-биле өжүр үрерин кызыдыңар. Ам силерниң мурнуңарда беш бичии лаа бар кылдыр бодап алыңар. Хандыр киир тынып алгаш, ол лааларны кезектеп үндүр тынып тургаш өжүр үрер силер.
«Думчук-биле тынары»
Думчуктуң чаңгыс талазы-биле тынар мергежилге.
1) Оң холдуң айтыр салаазы-биле думчуктуң оң талакы үдүн дуй базып алыр, думчуктуң солагай талазы-биле оожум болгаш узун кылдыр киир тынып алыр;
2) Киир тынган соонда, оң талакы думчукту ажыдып алгаш, өкпеде агаар чок кылдыр, диафрагманы болдунар шаа-биле өрү тыртпышаан, оожум, узун кылдыр үндүр тынар.
«Шымныкчы»
Дорт туруп алыр. Хандыр киир тынгаш, тыныжын тудуп алгаш турар, ынчаарда думчуктуң ийи талазын салаалары-биле дуглап алыр. Сугже шымнып турары ышкаш кылдыр олуруптуңар. Бешке чедир санааш, туруп келиңер – думчукту ажыткаш, үндүр тыныңар.
Бир эвес кинезиологтуг элементилерни, оюннарны доктаамал ажыглап турар болза, уругнуң баш мээзиниң чартык кезектериниң аразында харылзаа делгемчиир, ийи талазы деңге, чаңгыс аайлаштыр сайзыраар.
Мага-боттуң үүрмек шыңганнары хөйү-биле киришкен тудум-на, мээниң мурнуку болгаш артыкы кезектеринге харылзаа улгадыр.
Бо болгаш шак-ла мындыг өске-даа мергежилгелер мээниң чартык кезектеринде моторлуг болгаш сенсорлуг точкаларның ажылын идепкейжидер.
Кинезиология хүлээп алыышкынның каналдарын шуптузун каттыштырып турар. Ооң уламындан кичээнгей мөөңнеттинер болгаш сактып алыры экижиир.
Аянмаа САЛЧАК, Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының эртем ажылдакчызы.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4