«Шын» 12+

Кижилерден кижи кончуг

23 июля 2025
5

АЛЬПИНИСТИҢ ДЕМДЕГЛЕЛДЕРИ

Кайнаар-даа баарда, оруувусту Москвадан эгелээр бис. Ынчан бистиң оруувус — Соңгу Америкаже. Ынаар чедерде, үш кижи херек турган, ам бис ийи кижи бис: Марианна Кыргыс биле мен. Чүү-даа болза мүн-не Красноярск чурттуг Владимир Дюковту бистиң-биле баар кылдыр дугуржуп алдывыс. Ужар маршрудувус мындыг: Москва — Нидерланды (Голландия) — Миннеаполис (АКШ) — Анкоридж (Аляска) — Мак-Кинли (Аляска). Үжелээ А330-300 аэробуска Атлант океанны кежилдир ужа бердивис, Миннеаполис хоорайдан өске самолётка олурупкаш, Анкоридж хоорайга чедип келдивис.

Аңаа чеде бээривиске, Артур Тестов деп эр бисти уткуп алды. Ол чугаа-соотка хала чок эр болду, чашкы шаавыстан эдержип келген дег, бистиң-биле нары-шээр чок чугаалажыр. Хоорай ишти-биле чоруптувус. Шаараш херим иштинде самолёттарның хөйүн! «Бо шуптузу-ла хуу самолёттар-дыр, Мак-Кинлиже мындыг самолёттарның бирээзинге ужар силер» — деп, Артур тайылбырлады.
Индейлер дугайында мындыг чүвени Артурдан дыңнадывыс. Индей кижи Америка диптиң үндезин чурттакчызы болганда, ол чурттаар черни халаска алыр. Аляска — Американың тускай штады. Мында аң-мең кедергей хөй: буурлар, сыыннар, овцебыктан аңгыда, гризли деп эң улуг адыглар база бар. Ынчангаш кандыг-даа чөпшээрел чокка балыктап, аңнап болур. Оларның ажы-төлүнүң өөредилгези халас, индейлерни бир дугаарында ажылче алыр, эмчилээри база халас.
Орук ара Артур хамык чүүлдү тө каап чор. Боду Рязань чурттуг. Артур 90 чылдар үезинде Америкага бүдүрүлге альпинизи кылдыр ажылдай берген. Чээли алгаш, бир хем кыдыында бажың тудуп алган.
Ол 1988 чылда эжи Владимир Ананич-биле кады январь айда Мак-Кинлиже үнүпкеннер. Майгын албааннар, майгын кижини кончуг сооктан камгалап шыдавас. Ынчан поляр дүнү, соогу 60 градус. Хүн чүгле 12 шакта көстүп келгеш, 3 шакта ажа бээр. Олар аразында хендир-биле коштунуп алгаш, бир шанакка эт-сеп, аъш-чемин сөөртүп, кылын хар шыпкан кооргалдарлыг, ынаар дүжүп кире берип болур черлеп бир хүнде-ле чүгле үш шак кылаштааш, кылын харга чүък болгаш боттары сыңа бээр, аъш-чем хайындырып болур ханы ижээн каскаш, аңаа дыштанып чорааннар. Бир ай хиреде-ле ынчаар кастынып кылаштап келгеш, ам-на Мак-Кинлиниң кырынче үнгеннер. Ол үеге чедир кым-даа кышкы үеде Мак-Кинлиже үнүп шыдаваан, чаңгыс-ла япон альпинист Наоми Уэмура 4300 метрге четкеш, чиде берген.
Ындыг кончуг дидим эр Артур Тестов биске чедиишкинниг үнгеш кээривисти күзээн.
Марианна Кыргыс, Владимир Дюков база мен Мак-Кинлиже самолётка ужуптувус. Бис 2200 метрде бедикте кол лагерьден эгелээш, чүгле поляр хүнүнде ооргада рюкзактарлыг, соовуста шанактыг, чаңгыс хендирге коштунупкаш, буттарывыста дагаларлыг бир лагерьден өске лагерьже бар чордувус. Хая деп чүве көзүлбес, чүгле хар биле ногаан дош. Долгандыр ак хар делегейи. 2010 чылдың июнь 10-да Соңгу Американың эң бедик даа Мак-Кинлиниң кырынче үнүп келдивис. Бистиң сорулгавыс күүсеттинген: делегейниң диптериниң бирээзиниң эң бедик дааның кырынга Тыва Республиканың тугун киискиттивис.
Кижи бүрүзү бир-ле чүвеге онза хандыкшылдыг боор. Мен бичиимден тура бедик черлерге, оларның кырынче үнеринге ынак турган мен. Ынчангаш Памирде Ленин сүүрүнче экспедицияны организастааным ол, ооң бедии 7134 метр. «Делегейде чеди диптиң чеди шыпшыы» деп төлевилел дугайында билип алгаш, аңаа киржирин бүзүрелдиг өөрүмге саналдадым. Өөрүм деткиди. Москвада «7 бедик» деп фирма-биле харылзашкан бис. Ол фирманың удуртукчулары Алексей Абрамов база өөнүң ишти Людмила Коробешко. Алексей Абрамов альпинизмге спорт мастери, делегейниң эң бедик даа Эверестиң эң бедик шыпшыынче 13 катап үнген. Делегейниң эң бедик чеди дааның шыпшыктарынче экспедицияларны үш катап организастаан. Люда Коробешко база Эверестиң шыпшыынче үш катап база өске-даа бедик дагларның сүвүр баштарынче үнгүлээн. Коробешко хамык чүүлдү канчаар эрттирерин дыка эки кылдыр тайылбырлап бээр кижи. Бо сагыш човаачал кижилерниң фирмазы-биле беш аян-чорукту кылган бис.
2012 чылда Эвересче 24 кижи кады чораан бис. Орустар, ингуштар, поляктар, американнар, кабардиннер дээш кымнар-даа бар.
Бисте, тываларда, Эверестиң шыпшыынче үнген кижи чок. Чаңгыс-ла Кыргыс Марианна үнүп боор турган. Ол Эверестиң кол лагеринге (5346 м) четкен. Эвересче бистиң оруувусту өөренип көргеш, ону боттандырары элээн белен. Тыва улустуң «Дииңден дииң кара, кижиден кижи кончуг» деп үлегер чугаазы бар болгай. Мен дириг турумда, мээң командамдан амгы аныяк өскен Эверестиң кырынче үнүп болур.
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, делегейниң алды дивиниң шыпшыынче үнген альпинист.

Авторнуң чуруу.

“Шын” №27 2025 чылдың июль 17

ШЫН Редакция