Тыва кижиниң ажы-төлүн өөредир, сайзырадыр, кижизидер делегейи – өг-бүле.
Бүзүрелдиң, идегелдиң, ынакшылдың уязы– өг-бүле. Кижиниң сагыш-сеткил культуразының, делегейже көрүүшкүнүнүң, бүгү талазы-биле мөзүлүүнүң быжыг өзээ өг-бүле иштинге тургустунар. Культурлуг ниитилел төлептиг кижиден эгелээр. Төлептиг кижини өг-бүлеге кижизидер. Чүс-чүс чылдар дургузунда өгбелеривис тыва ёзу-биле ажы-төлүн кижизидип, чаагай чаңчылдарын сагып чоруур, мөзү-бүдүштүг эрге болгаш кыска кончуг чоргаарланыр чорааннар.
Ёзулуг эр кижи – аал-оранының ажыл-агыйжы ээзи, өдек сыңмас малының хумагалыг кадарчызы, чараш аажы-чаңның болгаш ак сеткилдиң эдилекчизи, төрээн чуртунуң ёзулуг хамаатызы, чонунуң чоргааралы. Ёзулуг кыс кижиниң сагыш-сеткил культуразы, ак сеткилдиг болуру, улуг кижини хүндүлээри, ажыл-ишке хандыкшылдыы ужурнуң ыдыктыг негелделерин сагыыры-биле холбашкан болур.
Чаш төлдү ужур сагыыр кылдыр кижизидип каар болза, бүгү назынында мөзүлүг кижи болур. Ужур билир кижилер дээрге ада-иезиниң адын довуракка бораштырбас, чонунуң төлептиг оолдары болуп, бүгү назынында мөзүлүг кижилер болур. Өгбелеривистиң чаштарны кижизидер чаңчылчаан аргаларының кыска даңзызы:
Өгге улуг назылыг кижи кирип кээрге, олурган чаштар хүндүткелдиг туруп келир. Улуг назылыг кижи көргеш, бичии назылыг кижилер олурар болза, мелегейлер апаар дижир.
Бичии чаштар улуг кижиниң мурну-биле эртпес. Бичии уруглар улуг кижиниң мурну-биле эртер болза, кедизинде кырып келгеш, хүндүледир кижизи чок апаар дижир.
Бичии кижи улуг кижиниң адын дорт адавас. Бичии уруглар улуг кижиниң адын адаар болза, боску ыжар дижир.
Улуг кижилер кайы-бир өгге чыглып келгеш, чугаалажы бээрге, бичии улус дашкаар үнер ужурлуг. Улуг назылыг улустуң чүгле боттары чугаалажыр чугаазын бичиилер дыңнавас ужурлуг. Улуг улустуң чугаазынга чаштар дооразындан киришпес чаңчыл турган. Улуг улустуң чугаазынга киришкен бичии кижиниң кулаа дүлей апаар дижир.
Улуг назылыг кижи бичии чашка бир чүве бээрге, ийи холдап алгаш, четтиргенин илередир. Улуг назылыг кижи чүве бээрге, чаңгыс холдап алырга, бүгү назынында чааскаан чурттаар дижир.
Өске кижиниң чүвезин оорлавас. Актыг кижиниң чүвезин оорлап чораан кижи хилинчектенип өлүр дижир. Кижи кандыг-даа өнчүнү карак кызыл ажылдап, дерин төп чорааш чедип алыр. Ынчан аас-кежик болгаш чедиишкин кижиге доктаар, өгден ыравас болур.
Ада-иезин, дөргүл-төрелин, эш-өөрүн мегелевес чоор. Мегечи кижи кара нүгүл тарадыр. Оор, мегениң оруу чаңгыс – тамыга кирер дижир.
Чаш кижиниң аксы быжыг болур. Улус аразынга палырааш болурга, сек көрген кускундан дора көстүр. Улус аразынга сөс октаар кижи сөөлүнде барып чааскаан чоруур салым эдилээр.
Бичии кижи таакпылап болбас. Бичиизинде таакпылаан кижиниң чеди өкпези эстип калыр.
Бичии кижи арага ижип болбас, угааны сээдең апаар дижир. Бичиизинде арага ишкен кижи кырып келгеш, кирер өг тыппас.
Бичии чаштар черден үнген чечек чулбас, өл хаак сыкпас, ногаан терек ужурбас, дириг амытанның амызынга хол четпес.
Элээдилер болгаш аныяктар улуг улус-биле сөс маргышпас, өг чанынга кыпсынчыг кылдыр сыгырбас турган. Азаның кулаа кончуг дыңнангыр, ынчангаш сыгырган черге хамыкты мурнай келир дижир. Аал чанынга кыпсынчыг сыгырары, кускуннаары хоруглуг. Ада-иезиниң хан төрел кижилерин үш ада чедир билир болур, ооң кол ужуру болза хан төрел кыс болгаш оол кижилер өг-бүле тутпас.
Телеграмда "Төөгү болгаш төрээн дыл өргээзи" деп бөлүктен хоолгалаан. Чуруктарны интернет четкизинден алган.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25