Кижизиг мөзү-бүдүштүг удуртукчу

Чечектерниң эң-не чаражын төрээн чериң –
Көп-Сөөк шынаазындан көрген болгай сен,
Сеткилдиң хоюг, чымчак ырызын
чүгле аваңдан дыңнаан болгай сен.
Араалчалап челер кулунну
ачаңның чылгызындан мунган болгай сен,
Амырактың чаражын, бүдүштүүн
Улуг-Хемниң Арыскандан шилип алган болгай сен…

Владимир Хертекович Сүге-Маадыр 2024 чылдың апрель 22-де 80 харлаар турган. Ооң кончуг эрте «аъдының бажы хоя бергенинге» салым-чолун кошкан эжи, хөй санныг салгалдары, дөргүл-төрели, кады өөренип, ажылдап чораан эш-өөрү амдыгаа чедир сактып, чоктап чоруур бис.

В.Х. Сүге-Маадыр Тывазының сайзыралы дээш, хөй чылдарда удуртукчунуң берге, чымыштыг болгаш хүндүткелдиг ажылын күүседип келген. Өгбелерин дөзээн чечен-мерген чугаа-домактыг, төрелзирек, эш-өөрзүрек, хөглүг-баштак, ыр-шоорга, танцы-самга ынак, чер-чуртун эргип аңнаарынга улуг сонуургалдыг чораан. Кылган ажылынга негелделиг болгаш харыысалгалыг, сөглээн сөзүнге шынчы кижи. Ооң эртем-билиг чедип, үре-түңнелдиг ажылдап чораанының дугайында допчулап таныштырайн.

Владимир Сүге-Маадыр Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг 8 чыл школазын (1960), Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумун (1964), Новосибирскиде партияның (СЭКП) дээди школазын дооскан.
Күш-ажылчы намдарын 1964 чылда Бай-Тайганың «Тээли» совхозунуң «Кызыл-Даг» салбырынга агрономнап ажылдап эгелээн. Ооң соонда Улуг-Хемниң «Улуг-Хая» совхозтуң «Хайыракан», «Арыг-Бажы» салбырларынга (1966–1968) агрономнап, Улуг-Хемниң комсомол райкомунга килдис эргелекчилеп (1968–1970) турган.

Дараазында 1970 чылда С.К-Х. Токаның сүмези-биле Мөңгүн-Тайга кожууннуң комсомол райкомунуң 1-ги секретарынга соңгуткан. 1974–1977 чылдарда Мөңгүн-Тайга, 1977–1988 чылдарда Бай-Тайга кожууннарның күүсекчи комитеттериниң даргазы, 1988 чылда Ак-Довурак хоорайның В.И. Ленин аттыг «Тыва даг-дүгү» комбинадының партия комитединиң секретарынга соңгуткан. 1990 чылда Ак-Довурак хоорайның күүсекчи комитединиң даргазынга томуйлаткан.

Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң алдыгы (1986–1990) болгаш чедиги (1990–1993) чыыштарының депутады; 1991–1993 чылдарда Тыва Республиканың Дээди Хуралының Президиумунуң кежигүнү, Күрүне тургузуунуң комитединиң даргазы болуп ажылдап чораан.
1994 чылда Тыва Республиканың бирги Президентизи Ш.Д. Ооржактың айтыышкыны-биле Россия Федерациязының Президентизиниң чанында Тыва Республиканың доктаамал төлээзи кылдыр томуйлаткан. Аңаа ажылдап турган үезинде Россия Федерациязының Соңгу чүк талазы-биле күрүне комитеди-биле сырый харылзаалыг ажылдап тургаш, Тыва Республиканы Кыдыкы Соңгу чүкке деңнээриниң дугайында улуг ажылды чоруткан түңнелинде, тыва чоннуң амыдырал-чуртталгазынга ажык-дузалыг чугула сорулганы чедип алган. Ынчан Федералдыг яамы-ведомстволарның удуртукчуларын, тускай эртемниглерин кыштың кыржаң соогунда, чайның чалынныг изиинде Тываның кадыг-шириин агаар-бойдустуг Мөңгүн-Тайга, Тожу, Тере-Хөл, Каа-Хем кожууннарының кадыр-каскак тайга-сыннарында амыдырап-чурттап чоруур сарлыкчылар, ивижилер болгаш малчыннарның одар-белчииринге вертолёт-биле чедирип тургаш, кыжы соок, чайы изиг – күштүг континенталдыг климаттыг девискээрлер-дир деп бадыткалды алган.

Москвадан төрээн Тывазынче эглип келгеш, РФ-тиң Соңгу чүк талазы-биле күрүне комитединиң Тывада салбырының даргазы (1999–2000) турган. 2000 чылда айыыл-халапка таварышкаш, мөчээн.
Владимир Сүге-Маадыр спорттуң аңгы-аңгы хевирлеринге дески: тыва хүреш, шыдыраа, мячилиг хөккей, коньки-биле болгаш чиик атлетиканың янзы-бүрү хемчээлдеринге маңнаар, хол бөмбүү болгаш баскетболга ойнап чораан. Тыва хүрешке «РСФСР-ниң национал спорт хевирлериниң мастери». Үстүнде адаанывыс спорттуң хевирлеринге аныяк-өскенни болгаш хоочуннарны-даа хаара тудуп, деткип чораан.
Советтиг Тыва үезинде улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырлары болгаш хөй-ниити ажылдарының янзы-бүрү хевирлери шапкын хөгжүлдени алган. Малчыннарның ажы-төлү чаа туттунган чырык-чаагай ясли-садтарга, школаларга өөренип, интернаттарга чурттап, эртем-билигни, спорттуң болгаш уран чүүлдүң чаа-чаа хевирлерин улуг сонуургал-биле шиңгээдип ап турган. Даайымның спортка хандыкшылы Кызыл-Даг 8 чыл школазындан эгелээш, тускай ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринге улам хөгжүп, ажылдап чораан черлеринге улуг сайзыралды алган.

Владимир Хертековичиниң удуртукчу ажыл-ижиниң, хөй-ниитижи идепкейиниң үндезин дөстери, чазык-сайбырак болгаш төрелзирек, эш-өөрзүрек, чончу, кижизиг мөзү-бүдүжү, дузааргак сеткили – ооң ада-иезиниң өгбелеринден салгал дамчып келген. Ынчангаш ооң ук-ызыгуур төөгүзүн допчулап көрээлиңер.

ЧЕЧЕК УГБАМДАН МЕДЭЭЛЕР

Владимир Хертековичиниң ачазы Хертек Сүге-Маадыр, ооң адазы Хертек Делгер, ооң адазы Хертек Көк чейзең деп кижи дээр чораан.
Хертек Көк чейзең оглу Делгер кырган-ачавыс биле Хертек Наадын-Хөө уруу Сержиңмаа кырган-ававыс: Сүге-Маадыр, Пармит, Мижит-Доржу, Бүрүшкек, Окчай-оол, Илья, Ильич, Максим деп 8 оолдуг, Дотпа, Сүрүңчап, Сержиң деп 3 уруглуг – 11 ажы-төлдүг чораан.

Көк чейзең өгбевис Хертектер сумузунуң чейзеңи чораан. Аймак чону-биле эп-найыралдыг, аажы-чаңы чымчак-даа болза, негелделиг чораан кижи деп ачам (Бүрүшкек) чугаалаар чүве.

Кырган-ача, кырган-ававыс колдуунда-ла ажы-төлү-биле мал-маган азырап, тараа тарып, сиген-ширбиил белеткеп амыдырап чораан. Ол бүгүнү ачам мынчаар чугаалаар кижи: «Ачам оолдары-биле анай, хураганнарга хөй көк сиген долгап алыр. Ачавыс чазаг, күзээнге келгеш-ле, 3–4 шарыны кошкаш, Улуг-Ооругнуң бажындан кургаг сыралар ужуруп, чааскаан ыяштаар турган. Күзүн ыяш-дажын белеткеп кааш, аңнап-меңнээр чораан.

Делгер кырган-ачавыстың аажы-чаңы чазык болгаш чугаакыр, баштак кижи-дир. Ажы-төлү дыка демниг, эп-найыралдыг, бот-боттарынга дузалажып чоруур кылдыр кижизиттинген болгаш оларның ундарап чораанын черле көрбес бис, хүлүмзүрүп алган чоруур улус-ла болгай. Кырган-ачавыс улус-чону-биле черле маргыжып чорбаан, ажы-төлүнче ыыткыр сөс-домак-даа чугаалавас чораан-дыр ийин.

ЗОЯ УГБАМДАН МЕДЭЭЛЕР

Ававыстың ада-иези Хомушку Сыргыт-оол биле Хертек Борбакы Хемчик-Бажының Алтай-биле кызыгаарлаш Сара-Ыяш-Бажы, Кара-Дыт, Чоон-Хем, Хоолааш, Даг-Дөзү, Чиңге-Хем деп черлерге чурттап чораан.
Кырган-ачавыс Сыргыт-оол Хыйыр-оолович тоолдаар, кижилерге белен алыспас чечен-мерген, сөскүр, баштактанырынга ынак, мөге-шыырак, кончуг эрес-кашпагай, аңнаар, дарганнаар, шыдыраалаар. Шыдыраазын кезээде дергилеп алган чоруур, кончуг шыдыраачы кижи-дир. ТАР үезинде хөй өөр сүрүг мал-маганныг, шыырак шыдалдыг амыдырап чораан. Ада-чурттуң дайынының чылдарында мөөң белекке мал-маганын үзүп чорудуп-даа турган.

Кырган-ачавыс биле кырган-ававыс 11 ажы-төлдүг: Сарыг-оол, Лама, Төгүй-оол (сураглаг эртем докторлары Юрий Аранчын, Сат Шулуунуң кады өөренип чораан эжи), Куусаал-оол, Таар-оол, Эрес-оол деп оолдарлыг, Калдар, Хүргүл, Шагдыр, Белек, Мария деп уругларлыг болган.

Владимир Хертековичиниң авазы Хомушку Сыргыт-оол уруу Калдар биле ачазы Хертек Делгер оглу Сүге-Маадыр өг-бүле туткаш, 10 ажы-төлдүг болган. Оларның оолдары Бадыраа, Владимир, Михаил, Сергей, Александр, Алексей, Артем, уруглары Чечек, Чечен, Зоя – Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киириштирип, улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларынга: малчын, күрүне ажылдакчызы, чолаачы, башкы, эмчи, авиатехник мергежилдерлиг хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдап келген.

БЭЭЗИ КОЖУУННУҢ ЧАҢГЫЗЫ

Таңды-Тыва Улустуң бот-догуннаар чоруунга тоң чугула киржилгелиг улуг үлүг-хуузун киириштирген, 1912–1914 чылдарда Хомду дайынының киржикчизи Хертек Балзаң оглу Наадын-Хөөнүң Хомду дайынынга киржилгезинге хамаарышкан Тыва Республиканың Күрүне архивинде мындыг медээлер бар: «… 34 харлыымда Хомду шериинге чорааш, Хомдунуң Буянды деп черге хөй шериг-биле кады турган мен. Аңаа 1 чыл болганывыста, меңээ чаңгы дужаалдыг чиңзени Маа сайыт (Хатан-Маадыр Максаржап) деп кижи кадаан чүве… Хомду шериинге кады чораан өөрүм Лопсаң Сорукту-Маадыр, Бойдаа чагырыкчы база мен Хертек Наадын-Хөө Тываның Бээзи кожуунундан барган 200 ажыг шеригни удуртуп чораан бис».

Наадын-Хөө кырган-ачавыс Хомду дайынындан келгеш, Тыва Улус Республика тургустунуп, 1922 чылда кожуун, сумуларның чаа девискээр хуваалдазы болгужеге чедир, Бээзи кожуунга Хертектер сумузундан төре херээн эмгелеп башкарар ажыл-ишке киржип чораан.
Ооң салгалдарындан РФ-тиң Президентизиниң чанында Тыва Республиканың доктаамал төлээзи чораан, хөй-ниитижи болгаш сураглыг спортчу Владимир Хертекович Сүге-Маадырны болгаш ТР-ниң социал-хөгжүлде сайыды чораан, Россияның Кадык камгалал яамызының Гиппократ ордениниң эдилекчизи, кезер эмчи Дугар-оол Шожал-Даржааевич Хертекти аймак чону хүндүлеп, чоргаарланып чоруур.

УЛУГ-ХЕМНИҢ УЛУС-ЧОНУ

Владимир Хертекович амырактың бүдүштүүн Арыскандан шилип алган болгаш Улуг-Хемниң ишчи чону идепкейлиг аныякка идиг берип, улуг ажыл-херектерже ужугуп үнеринге чалгын-чакпа болган ийик.
Эргим даайывыстың энерелдиг эжи, хүндүткелдиг күүйүвүс Дензинмаа Кутузовнаның ада-иезиниң аал-чурту, төрел аймааның төөгүзүн адап суравайн баар болзувусса, чөптүг эвес чүве болур ийин.

Улуг-Хемниң Кожай – Торгалыг чурттуг Түлүш Шыырап оглу Кызыл-оолдуң 7 чүзүн малы Кожайның ховуларынга чаттыла берген оъттап чораан. Улуг Түлүш оглу узун дурт-сынныг, ажылгыр, хөй чугаага ынак эвес, чазаныр, алгы-кеш эттеп алгаш, даараныр ‒ шевер кижи чораан.
Күүйүвүстүң иези Долгар Зоя Дамбай-ооловна Улуг-Хемниң Белдир-Кежии, Арыскан чурттуг. Даайымның каты биле кат-иези: Сереңмаа, Дензинмаа деп кыстарлыг, Сагаан-оол, Илья деп оолдарлыг.

Владимир Хертековичиниң улуг уруу Надежда, күдээзи Александр Монгуштар: Айдың, Саян, Начын деп үш оолдуг, 5 ачылыг. Биче уруу Вера, күдээзи Алексей Хертектер: Аннела, Айлаана деп ийи кыстыг, 5 ачылыг. Улуг оглу Владимир, кенни Новелла Сүге-Маадырлар: Түмен, Эртине, Алина деп үш ажы-төлдүг. Биче оглу Вячеслав, кенни Цецег Сүге-Маадырлар: Шеңне, Кежиктиг, Өлчей деп үш ажы-төлдүг, 1 ачылыг.
Ада-иезиниң ажыл-ишке кызымак ажы-төлү төрээн чериниң сайзыралы дээш Тыва Республиканың улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларында төлептиг үлүг-хуузун киириштирип чоруур.

Василий САЛЧАК, ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы.

«Шын» №34 2024 чылдың май 8