Валериана Тарачиевна Ликтан 1980 чылда Самагалдай ортумак школазын дооскаш, ол-ла чылын Новосибирскиниң совет кооператив садыглаашкын институдунуң “Хөй-ниити чемненилгезиниң технологиязы болгаш организациязы” факультединче өөренип кирген. Ону дооскаш, ССРЭ-ниң төп эвилелиниң Тывада хереглел эвилелинге болгаш Кызылдың экономика болгаш хоойлу-дүрүм техникумунга ажылдаан.
ЭРТЕМ-БИЛИГЖЕ ОРУУ УЗУН
2002 чылда РФ-тиң Төп эвилелиниң Сибирьде хереглел кооперациязының университединге маркетинг кафедразынга аспирант болуп кирген. 2004 чылда “ТР-ниң хереглел кооперациязының хөй-ниити чемненилгезинде маркетингини организастаары” деп темага кандидат диссертациязын чедиишкинниг камгалап алган. 2005 чылдың октябрь айда экономика эртемнериниң кандидады деп эртем чадазын, 2017 чылдың февраль айда “Улусчу ажыл-агый экономиказы болгаш удуртулгазы” деп эртемге доцент эртем адын тывыскан.
АЖЫЛ-АГЫЙЖЫ БАЗЫМНАРЫ
2005 чылдың январь айдан эгелеп Тываның күрүне университединиң “Экономика болгаш менеджмент” кафедразынга улуг башкы болуп ажылдай берген. 2010–2013 чылдарда Тываның күрүне университединиң Кызылдың башкы институдунуң технология болгаш сайгарлыкчы чорук кафедразының эргелекчизи болуп ажылдаан. 2014 чылдан тура амдыгаа чедир Тываның күрүне университединиң Кызылдың башкы институдунуң директору болуп ажылдап турар.
Валериана Ликтан кончуг идепкейжи башкы. Ооң аажы-чаңы өскелерден ылгалып чоруур. Бүдүрүлгениң өскерилгелеринге болгаш хөй-ниити ажылының хөгжүлдезинге кончуг эки хамаарылгалыг, удуртулга ажылынга таарымчалыг эдилгелерни кииреринге ынак. Кандыг-ла-бир чүүлдү шиитпирлээрде, тускай аргалар ажыглаарынга чүткүлдүг. Болгу дег бергелерден кортпайн, стратегтиг болгаш тактиктиг сорулгаларны, чугула болгаш чугула эвес айтырыгларны аңгылап, оларны шиитпирлээр үени чогууру-биле планнап билир.
УДУРТУКЧУ, БАШКЫ, ЭРТЕМДЕН
Ол бодунуң чогаадыкчы салым-чаяанын каяа-даа ажыглап шыдаар. Оон ыңай удуртулга культуразын база кончуг эки билир. Мергежилиниң уран аргаларын экижидип алыр дээнде, бүгү-ле бар аргаларны ажыглаар.
Студентилерниң мергежилиниң аайы-биле өзүлдезинче улуг кичээнгейни салып чоруур. Оларның аразында ол хүндүткелдиг, билдингир ат-алдарлыг башкы. Бодунуң башкылал ажылынга өөредилгениң мурнакчы аргаларын доктаамал ажыглап, студентилерниң эртем-шинчилел ажылдарының удуртукчузу болуп чоруур. Валериана Ликтанның студентилери делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияларга идепкейлиг киржип, шаңналдыг черлерни ээлеп турар.
Ол 70 ажыг үндүрүлгелерниң автору. Эртем адырында маркетинг, менеджмент, өөредилге экономиказы болгаш дузалал экономика, айыыл чок экономика деп адырларны ол сонуургаар.
ДИРЕКТОР БОЛГАШ ДОЦЕНТ
Валериана Ликтан амгы үеде директор болурундан аңгыда, экономика болгаш менеджмент, технология болгаш сайгарлыкчы чорук кафедраларында доцент болуп база ажылдап турар. Ооң башкылап турар эртемнери шынарының бедии-биле, амгы үениң чаа технологияларын ажыглап турары-биле ылгалдыг. Коллегаларының болгаш студентилериниң аразында ат-алдарлыг, хүндүлүг башкы.
Эртемденнер чөвүлелиниң, Эртем-техниктиг эвилелдиң, ТывКУ-нуң шынар болгаш ректорат талазы-биле чөвүлелдиң, Россияның Хостуг экономика ниитилелиниң Тывада регионалдыг салбырының кежигүнүнге база ол хамааржыр.
ШАҢНАЛ-МАКТАЛДАРЫ ХӨЙ
Бедик звенонуң тускай эртемниг специалистерин белеткээринге киирген үлүг-хуузу болгаш хөй чылдарда ажыл- ижи дээш, эртем-башкылал болгаш методиктиг ажылдарга чедиишкиннери дээш, Валериана Ликтан хөй-хөй өөрүп четтириишкин бижиктери болгаш күрүне шаңналдары-биле шаңнаткан.
Ооң күрүне болгаш албан черлеринден алган шаңнал-макталдары санап четпес: РФ-тиң Төп эвилелиниң “Ак сеткилдиг ажылы дээш” деп хөрек демдээ (1997), ТР-ниң Хереглел эвилелиниң удуртулгазының (2001), Россияның Төп эвилел чөвүлелиниң (2002), Өөредилге болгаш эртем яамызының, ТР-ниң Баштыңының (2014) хүндүлел бижиктери, “Россияның хереглел кооперациязының хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу дээш” орден (2016), ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы (2019), ТАР-ның тургустунганындан бээр 100 чыл оюнуң юбилейлиг медалы (2021) дээш оон-даа өске.
Валериана Ликтан кылып чоруур ажыл-ижинден аңгыда, хостуг үезинде номчуттунарынга, аргыттынарынга, аңгы-аңгы чурттарның аъш-чемин шенеп кылырынга ынак.
БАШКЫНЫҢ БАШКЫЛАРЫ
Ол бодунуң башкыларының дугайында үргүлчү сактып, өөрүп четтиргенин илередип чоруур. Ооң баштайгы башкылары Елена Саратовна Дажы, Зоя Чоодуевна Күрзүү, 8-ки класска чедир Галина Монгушовна Санаа, 10-гу класска Чечена Карбый-ооловна Ондар клазының башкылары.
Төөгү эртеминиң башкызы Товарищтай Сарыг-оолович Ховалыг-биле үргүлчү дайын темаларын, Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында чугаалажыр турганын, химия башкызы Допаа Салчаковна Сади-биле химиктиг дуржулгаларны канчаар чорудуп турганын, Полина Седиевна Донгак, Ирина Ивановна Шимит, Нина Чоодуевна Чамзырай олар номчулгага ынакшылын оттурган дээрзин Валериана Тараачиевна чылыы-биле сактыр.
Бодунуң эртем удуртукчузу экономика эртемнериниң доктору Владимир Салий өөнүң ишти-биле кады ону бажыңынче кандыг-ла-бир кажар аргалар ажыглап тургаш, чемгерер турганын хүндүткел-биле чугаалаар. Чүге дээрге Валериана Тарачиевна бодунуң эртем удуртукчузун шүүдетпес дээш, ыядыр турган.
БАЗА БИР МЕРГЕЖЭЭН ШКОЛАЗЫ
Тываның күрүне университединге ол 2005 чылда, аспирантура дооскан соонда, Вячеслав Севектиң удуртулгазы-биле экономика болгаш менеджмент кафедразынга улуг башкы болуп ажылдай берген.
Экономика факультедин ооң база бир мергежээн школазы дээрзин Валериана Ликтан чугаалаар: “Экономика факультединге ажылдап турумда, янзы-бүрү маргылдаалар, доозукчулар-биле ужуражылгалар, турисчи походтар, арыг агаарже коллективтиг үнүүшкүннерни эрттирер турган. Кажан аңаа ажылдап чедип кээримге, Вячеслав Севек чогумчалыг сорулгаларны салгаш, боттандырарын, кичээлдер планын тургузарын, өөредилге даалгаларының күүселдезин санаарын, студентилерни угаанныг болгаш бүгү талазы-биле сайзыраңгай кижилер кылдыр өстүрер дээш, канчаар кижизидилге ажылдарын чорударын өөреткен”.
Баштайгы удуртукчузу Вячеслав Севекти аажок ажыл-агыйжы кижи дээрзин ол демдеглээн: “Аудиторияларда карнизтерни боду септээр, бөлүктерниң дугайында бижээн булуңчугаштарны боду азар. Анаа черле экономика факультединиң ажылгыр-кежээзин кайгап ханмаан мен. Аккредитация үезинде кым-даа бажыңнарынче эртежик чанмас. Уруг эмзирер башкылар безин ажылдаар программаларын шуптузун кылыр. Кижи бүрүзү ажылынга кончуг харыысалгалыг улус болган”.
ЁЗУЛУГ БАШКЫЛАРНЫ ӨСТҮРЕР
Кызылдың башкы институдун кончуг найыралдыг, келир үениң алдарлыг башкызын кижизидип өстүрер деп чаңгыс сорулгалыг ажылдап турарын ол чугаалаан: “Студент бүрүзүнге бистиң өөредилге черин эргим, чоок болзун дээш, шупту кызып ажылдап турар бис. Ол ышкаш маңаа башкылар боттарының үзел-бодалын илередиринден кортпайн, бот-боттарын билчип, деткижер сорулгалыг сагыш-сеткилге эптиг байдалды тургузуп, үргүлчү шайлаар, чугаалажыр бис”.
Ёзулуг башкы кижи өөреникчилерин бодунуң чедиишкиннеринден ажыр өзүп, сайзыраарын күзээр. Ынчангаш ол бодунуң доозукчуларының дугайында аажок чоргаарланыр. Оларга ТР-ниң орук-транспорт комплекизиниң сайыдының оралакчызы Денис Хангай, Федералдыг үндүрүг албанының ТР-де эргелелиниң удуртукчузу Алдын-Херел Кара-Сал, аныяк дизайнер Ай-Даш Сат база оон-даа өскелер хамааржыр.
“Бөгүнгү мээң сорулгам – аныяктарның бот-идепкейжи чоруун өжүрбези. Башкы институдунда ажылдап турар башкыларның ортумак назыны 50 хире. Мергежилиниң аайы-биле ажылдаар дээш, сагыш-сеткил талазы-биле күш-шыдалын чидириптер таварылгалар бо-ла турар. Кижи бүрүзү-биле чугаалажып, кижи бүрүзү херектиг дээрзин билиндирип турар бис. Мен чүгле ажылды удуртуп-башкарып, хынаар, а аныяктарга шаптараазыннарны ажып эртеринге дузалажып турар мен. Бодаарымга, кол-ла чүве – бодунуң ажылдакчыларынга бүзүрээри” – деп, башкы чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28