Карак чивеш аразында кижи кандыг-даа айыыл-халапка таваржы берип болур. Ындыг таварылгаларда хүн бүрүде санитарлыг авиация ажылдакчылары берге байдалда кижилерни камгалап турар. Бистиң республикавыста база медицинаның ук адыры доктаамал ажылдап турар.
Любовь Владимировна Богданова санитарлыг авиацияга фельдшер болуп, 1975 чылдың март 15-тен 2015 чылдың март 15-ке чедир мугур 40 чыл ажылдаан. Ооң чугаалап турары-биле алырга, Тываның санитарлыг авиациязының бир дугаар эргелекчизи Михаил Шабаев. Ооң соонда Людмила Брянская удурткан. 1978 чылда санитарлыг авиация республика эмнелгезинче шилчээн. Санитарлыг авиация салбырынга ол үеде шупту адырның эмчилери турганын Любовь Богданова демдеглээн: «Кандыг-даа эмчи хереглеттинер болза, ол-ла дораан дуза чедирери-биле чоруур эмчи үргүлчү белен турар. Акушер-гинеколог, бичии уруглар эмчизи, фтизиатрлар база черле кымны чок дээр.
Психиатр, наркологтар безин, дуза чедирип чоруп турган».
Ажылдап турган үезинде уттундурбас болуушкуннар хөй турганын демдегледи. Оларның аразында эң-не дүвүренчиг болуушкунну ол чугаалап берди: «Иштики ханзыраашкын болу бергени-биле аарыг кижини шимчедип болбас ужурлуг. Ынчангаш Кызылче апаар болза, эки деп дугурушкан бис. Берге байдал чүве, вертолетче арга-чадаарда ап алган мен. Ол кижини Кызылга эккелгеш, кезиишкинни кылган. Харын-даа болза, ол чедиишкинниг эрткен. 64 харлыг эр кижи сегип үнүп келген. Оон бээр хөй чыл эрткен, ат-сывы-даа уттундурган. Ынчан эргелекчивис Людмила Тока, улуг фельдшеривис Галина Попова база Сергей Литвиненко, Елена Шишигина база мен ажылдап турган бис. 1996 чылда Инна Гулинкова ажылдап чедип келген. Ол ам-даа республика эмнелгезинде ажылдавышаан».
2003 чылда республика эмнелгезинге эде тургустунуушкун болган соонда, санитарлыг авиация салбырынга айыыл-халап медициназының салбыры ажыттынган. 2003 чылдан 2016 чылга чедир ук салбырның оран-савазы Чүлдүм кудумчузунга турган.
Ынчангы болгаш амгы үени деңнээрге, ажылдың ылгалы көңгүс улуг дээрзин Любовь Богданова магадап демдеглээр болду: «Шагда бисти чүгле телеграмма дузазы-биле кыйгыртыр турган. Телеграмма келгенин дыңнатпаан шаанда, ужуп үнмес турган бис. Ам чаңгыс долгаптарга-ла, эмчилер телефон дамчыштыр чугаалашкаш, бригаданы чорудуптар апарган. Маргыштыг айтырыглар база тургулаан. Телеграммага кымга кандыг специалист херегин тодаргай биживээн база болгулаар.
Чамдыкта чеде бээрге, санитарлыг авиация хереглеттинмес таварылгаларже база кыйгырыптар турган. Черле чүү турбаан дээр. Бүгү чуртталгам дүрген дуза чедирер адырга ынчаар-ла эрткен. Амгы үеде ажылдап турар коллегаларымга кадыкшылды болгаш шыдамык болурун күзээр-дир мен. Кол-ла чүве – аарыг кижилерге ынак болуп, дүрген эмчи хайгааралы хереглээн улуска дузазын кадарындан кажан-даа ойталавазын дилээр-дир мен».
2007 чылдан 2016 чылга чедир «Айыыл-халап медициназының девискээр төвү» деп аттыг ажылдап турган. 2016 чылдың төнчүзүнде санитарлыг авиацияны дүрген дуза чедирер төпке кадыпкан соонда, “Республиканың дүрген эмчи дузазы болгаш айыыл-халап медициназының төвү” деп атче шилчээн. Ооң түңнелинде дүрген эмчи дузазы болгаш санитарлыг авиация тус-тузунда аңгы адырлар апарган.
Санитарлыг авиацияны бодунуң ээлчээнде “Арга-сүме кадар далаштыг медицина дузазы болгаш эвакуациязының килдизи” деп адай берген. Ооң кол утказы болгаш сорулгазы республиканың кожууннарынга арга-сүме чедирери болгаш аарыг кижилерни найысылал Кызылче дүргени-биле автомобиль азы вертолёт дузазы-биле эккээри деп Алексей Кочаа чугаалады. Республикада медицина талазы-биле специалистер чедишпес болганындан республика эмнелгезинде специалистер штаттан дашкаар доктаамал ажылдап турарлар.
Алексей Кочаа коронавирус эгелей бергенден бээр санавиация килдизинде эргелекчилеп ажылдап турар. Ооң чугаалап турары-биле алырга, хөй кезиинде чартыктаан, орук-озал ондаанга таварышкан болгаш янзы-бүрү чылдагааннар-биле кемдээшкин алган кижилерге дуза кадар дыңнадыышкыннар келир. Ынчангаш хирургтар, неврологтар, травматологтарның дузазы хөйү-биле хереглеттинип турар. Ылаңгыя орук озал-ондааның үезинде кемдээн кижилер саны хөй болурга, чеже эмчи херек, ынча эмчи шупту чоруптарлар. Кажан кижиниң арны үрели берген таварылгада, чаак сөөгүн болгаш арын эдер хирургтар, карак, кулак эмчилери, эндокринологтар аңгы бригада болуп чоруур апаар. Чамдык таварылгаларда кемдээн кижини шимчетпейн, кезиишкин кылыр. Ынчан санавиация специалистери баргаш, аарыг кижиниң байдалын чүгээртедир эмнээш, Кызылче эккээр. Ону сагывас болза, кемдээн кижи амы-тынындан чарлып болур.
Аарыг азы кемдээн кижини вертолетка азы машинага алыр, албазын ол кижиниң байдалын көрүп тургаш, барган эмчилер шиитпирлээр.
Республикада эң хөй таварылгалардан бир дугаар черде инсульт, а ийи дугаарында, чүрек болгаш хан-дамыр аарыглары, дараазында неврология болуп турар. Үш дугаар хевирниң аарыгларының тыптып турар чылдагааны колдуунда орук озал-ондаа болгаш араганың хайындан бот-боттарының кадыкшылынга хора чедирип турар таварылгалар хамааржыр. Оон аңгыда, часкы үе кээрге-ле, аъттан аңдарылган бичии уруглар база хөйү-биле таваржып турар.
Кожууннарже эң-не хөй үнүүшкүннерни чедери берге болгаш оруу дески эвес чер- лер – Кунгуртуг, Тожу, Мөңгүн-Тайгаже вертолет дузазы-биле чорудуп турар. Тус черлерде невролог, хирург, нейрохирург, анестезиолог дээн чижектиг специалистерниң чедишпези база нарын айтырыг болуп артпышаан.
Кемдээшкин алган таварылгада, кезек үе дургузунда аарыыры билдинмейн база барып болур. Ол үе эрте бээрге, хенертен кемдээшкин алган кижи бергедей бээр. Чоок кожууннарже колдуунда автомобиль дузазы-биле чоруп турар, а кажан дески эвес орукка чоруп болбас, чижээ, оорга сөөгү кемдээн таварылгада чүгле ынчан вертолет чорудар. Ындыг улусту шимчетпес ужурлуг. Кожууннарның төп эмнелгелеринден чиигээр четкен иелерни республиканың перинаталдыг төвүнче база чедирип турар.
Модульдуг вертолётта дүрген дуза чедирер дериг-херекселдер бүрүнү-биле бар. Ында хары угда ийи кижиге дузаны чедирип болур эптиг байдалды тургускан. Колдуунда 1 вертолет ажылдап турар. Ховар таварылгаларда 2 дугаар вертолетту үндүрер ужурга таваржыр.
Чылдан чылче санитарлыг авиацияже дуза дилээн кыйгыртыышкыннар саны көвүдеп турар. Оларның аразында онза болуушкуннар база хөй. Ону эвээжедир деп бодаар болза, чурттакчы чон баш удур кадыкшылын быжыглап, корум-чурумну сагып, арага-дары аймаандан ойталап, хөй-ле профилактиктиг хемчеглерни чорудары чугула.
Чыжыргана СААЯ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу база архивтен алган чуруктар.