Бир ай бурунгаар Республиканың көдээ ажыл-агый сайыдының бирги оралакчызы албан-дужаалга Сүт-Хөл кожуун чагыргазын удуртуп-башкарып турган Алдай-Мерген Ховалыг томуйлаткан. Тываның кожууннарынга удуртур-баштаар албан-дужаалдарга ажылдап чораан, көдээ ажыл-агый талазы-биле дуржулгалыг специалиске шак бо харыысалгалыг ажылды даасканы таварылга эвес. Ынчангаш сайыттың бирги оралакчызы-биле республиканың көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер талазы-биле чугула тургустунуп турар айтырыгларны чугаалаштывыс.
— Алдай-Мерген Алдандаевич, ооң мурнунда кайы адырга, кандыг албан-дужаалдарга ажылдап чораан силер, «Шынның» номчукчуларынга таныштырып көрүңерем.
—Мен мооң мурнунда республикада төп кожууннарның бирээзи, 30 ажыг муң чурттакчылыг Кызыл кожуунга чагырга даргазының саң-хөө, өнчү-хөреңги талазы-биле оралакчызы болуп, ооң соонда каас-чараш бойдус чурумалдыг, кайгамчыктыг салым-чаяанныг кижилерниң чурту бажы бедик Бай-Тайга кожуунга 2 чыл 6 ай ажылдадым. Социал-экономиктиг хөгжүлде талазы-биле 18 дугаар черге турган кожууннуң 13 дугаар черже үнүп келгенинга киирген үлүг-хуум бар деп чоргаарал-биле бодап чоруур мен.
Сөөлгү каш чылда Сүт-Хөл кожуунну удуртуп, ажылдап келдим. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы ажылче шилчиирин сүмелээрге, бо чылдың август 10-да ажылдап эгелээним бо. Көдээ ажыл-агый яамызының кылып чорудуп турар ажылы аажок хөй угланыышкынныг болгай. Көдээ ажыл-агыйда саң-хөө хандырылгазынга хамаарышкан айтырыгларны, оларны бо чугула адырны хөгжүдеринче угландырарын, ооң-биле чергелештир аъш-чем талазы-биле айыыл чок чорукту харыылаарын менде дааскан.
— Эрткен 2021 чылдан эгелээш, Тыва Республиканың девискээринге улуг хемчээлдиг көдээ ажыл- агый бүдүрүлгелери, кооперативтер ажыдар дугайында төлевилелди боттандырып эгелээн болгай. Бо айтырыгга хамаарыштыр силерниң бодалыңар?
—Тывага көдээ ажыл-агый адырының төөгүзүн ажып көөр болзувусса, шаанда 1950 – 1960 чылдарда МЧАЭ (мал, чер ажыл-агыйының эштежилгези) каттыжыышкын, эштежиишкиннер (колхоз, совхозтар) чедиишкинниг ажылдап турган. «Дем чокта, күш чок» деп үлегер домакта чугаалааны дег, дем-биле чок чаңгыс кижиге көдээ ажыл- агыйны сайзырадыры черле берге болур.
Ынчангаш сөөлгү каш чылдарда Россия Федерациязының Чазаа болгаш Көдээ ажыл-агый яамызы, өске регионнар-биле бир дөмей, Тывага база көдээ ажыл-агый кооперативтери, бүдүрүлгелерни ажыдарын сүмелеп келген. Мындыг хевирлиг каттыжыышкыннар, эштежилгелерге федералдыг программалар таварыштыр эвээш эвес акша-хөреңгини үндүрүп берип, дуза чедирериниң хөй-ле аргалары бар.
Бистиң республикада көдээ ишчилер база федералдыг төптүң бо негелдезиниң утказын биле берген. Бо хүннерге чедир Тывада 20 ажыг көдээ ажыл-агый кооперативтери тургустунган. Чаңгыс улуг бүдүрүлге мал-маган өстүрер, элбек сүттү саап турар, хоо сарыг тараа тарыыр, хоолулуг хой эъдин садып-саарар ажылдарны чорудар, дөрт аңгы кежигүннерлиг турары эргежок чугула, чүгле ынчан федералдыг акшаландырыышкынны чедип ап болур. Ынчангаш бо угланыышкынга ажылды идепкейжидерин кызыдып турарывыс бо.
— Хой дүгүн болбаазырадыр фабрика ажыдар дугайында айтырыгга хамаарыштыр чүнү чугаалап болурул?
— Малчыннарның кыргып алганы хой дүгүн садып-саарарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп бээри Тываның Чазааның, Көдээ ажыл-агый яамызының бир кол сорулгазы. Чайын аалдарга чеде бээрге, кажаа чанында дыка хөй дүктү анаа чыып каан чыдар болгулаар. Дужаар, хүлээп алыр чер чок болганындан Тываның девискээринге тонна-тонна дүк анаа-ла октаттынып каар турган. Чүгле харын, таныыр-билир улузу көвей, машина-техникалыг улуг бүдүрүлгелер болгаш, чижээ, Мөңгүн-Тайгада «Мөген-Бүрен» Куб, Эрзинде «Бай-Тал» КУБ Черногорск база Нижний Новгород хоорайларга барып садып-саарып ап турганы чажыт эвес.
Ынчангаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бо айтырыгже онза кичээнгейни салып, хой дүгүн хүлээп ап эгелээр фабрика ажыдар талазы-биле инвестор дилеп, тывар чугула айтырыгны тургускан. Бо хүнде Владимир облазында «Сергеихинский текстиль» деп бүдүрүлге-биле кады ажылдажылга чоруп эгелээни – бурунгаар базым.
Эге дээрезинде хуузунда ажыл-агыйлыг арат-фермер кижилерге дузалажыр сорулгалыг ажылдап турар бис. Хой дүгүн бир килограммда 10 акшага хүлээп алыр. Тодаргай акша-хөреңгиге дүк дужааган деп чогуур документилер-биле бадыткаан соонда амы-хууда ажыл-агыйлыг бөдүүн араттарга сиген-ширбиил кылырда, мал чеми садып алырынга, кышты хүр ажарынга өмек-дуза болзун дээш, ооң кырындан, бир килограмм дүк дээш, 20 рубль субсидия акшаны немей төлеп берип турар. Ниитизи-биле 250 тонна дүктү чыып алыр сорулга салдынган турган, амгы үеге чедир 204 тоннаны чыып алган. Ажыл ам-даа уламчылаар.
Республикага көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр биче бүдүрүлгелер ажыдар талазы-биле оон өске угланыышкыннарга ажыл база чоруттунуп турар. Чижээ, картошка болбаазырадыры. Кызыл кожууннуң Сукпак суурдан ногаажылар Александр Желтухин, Геннадий Ким, Таңды кожуунда «Земля Надежды», Улуг-Хем кожуунда «Усма» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары Алена Куулар болгаш Радмир Сат ногаа, картофельдиң эвээш эвес дүжүдүн ажаап ап, чүгле боттарын эвес, а чаңгыс чер-чурттугларының хереглелин безин хандырып турар болгай.
Ынчалза-даа бистиң республикада картошканы болбаазырадыр талазы-биле хемчеглер шала «аскап» турары билдингир. Ынчангаш Көдээ ажыл-агый яамызы чипсы, картофель фри дээн чижектиг продукцияны кылгаш, кафе, рестораннарже киир садар бичежек цехтер ажыдар хемчеглерни ап чорудуп эгелээн. Бир-ле дугаарында, картошка дүжүдүн шыгжаар, кургадыр чер херек болуп турар.
Бурунгаар көрүштүг ногаажыларның бирээзи, Сукпак суурдан Александр Желтухин, картофель дүжүдүн кургадыр цехти ажыдар талазы-биле чагыгны Көдээ ажыл-агый яамызынче киирген. Амгы үеде сайгарлыкчының дилээн хандырар талазы-биле айтырыгны шиитпирлеп турар.
— «Зерно» ГИС деп федералдыг чурагайлыг программаже тараажылар шупту кирген турар ужурлуг деп Россияның Көдээ ажыл-агый яамызының негелдези бар болгай. Маңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
— «Зерно» ГИС деп федералдыг чурагайлыг программаның ачызында, тараа шөлдерин болбаазырадып турар деңнели, чеже машина, трактор база өске-даа техниканы ажыглааны, кандыг складка шыгжааны дээш, үрезинниң шынарынга чедир тодарадып болур. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, тараа дүжүдүн ажаап алган шөлүнден эгелээш, хлеб быжырар черге чедир тараа культураларының оруун хайгаарап, хынаары чугула айтырыгларның бирээзи.
Ук федералдыг чурагайлыг программаның негелдези езугаар, тараа тарып турар ажыл-агыйлар шупту 2022 чылдың сентябрь 1-ге чедир бүрүткелди ыяап-ла эрткен турар ужурлуг. Бир эвес аңаа бүрүткел эртпес чүве болза, келир 2023 чылдың январь айдан эгелээш, торгаал онаары база көрдүнген.
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының медээлери-биле, бо хүннерде Тывада тараа тарып турар 39 ажыл-агый бар. Оларның-биле кады ажылдажылганы чорутканының түңнелинде, 27 арат-тараачын ажыл-агыйларның удуртукчулары федералдыг даңзыже кирген.
Чурагайлыг технологияларның сайзыраңгай үезинде, көдээ ишчилерден эгелээш, Көдээ ажыл-агый яамызының специалистеринге чедир компьютер, интернет четкилерин эки билирин чедип алыр дээш хемчеглерни ап чорудуп турар бис. Чоокта чаа республиканың Чурагайлыг хөгжүлде яамызы-биле кады келир чылын кылып чорудар ажылдар дугайында дуржулганы чарып алдывыс. Ажылывыс хөй аңгы угланыышкыннарда чоруттунуп турар дээрзин айтып каары чугула. Республиканың көдээ ажыл- агый адыры хөгжүп-сайзыраар ужурлуг.
Мерген Ондар чугаалашкан.