«Шынның» аалчылары
Тыва-биле кызыгаарлаттынып чыдар Тунка районнуң Аршан суурунга бурят чоннуң «Алтан-Мундарга» деп VI фестивалынга Тываның төлээлери барып, киришкеш келгени солун. Делегей чергелиг оюннуң дугайында Айдемир Тензин биле Макар Ынаалай «Шынның» номчукчуларынга таныштырып чугаалааннар:
– «Алтан-Мундарга» көшкүн чоннарның дөрт дугаар эртип турар оюнунга киришкеш келген болгай силер. «Алтан-Мундарга» дээрге тыва дылче очулдурарга, «Алдын хендирбе» дээн утканы шын билип тур бис бе?
– Тунга районнуң Аршан суурнуң артында улуг даг бар. Ону ынчаар «Алдын Даг» деп адаар чорду.
– Делегей чергелиг маргылдаага киришкеш, Бурятиядан чаа-ла келгениңер бо бе?
– Ийе. Даңгаар эртен келдивис. Кызылга чедип кээривиске-ле, бисти «Шын» солуннуң редакциязынче чалааныңар дээш, улуу-биле четтирдивис. Ийи машинага 10 кижи чордувус. Моон үнгеш, Абакан, Красноярск, Иркутск таварааш, 36 шак иштинде орукка чорааш, Аршан суурга даңгаар эртен 4 шакта чеде бердивис. Кожа-хелбээ чыдар бурят чонувус бисти дыка эки уткуп хүлээп алганнар.
– Ат-сураа алгый берген оюнга кайы хире киришкеш келдиңер? Силерниң араңардан тыва оол тевек теверинге тиилеп каан бе?
– Буряттар хендирбе сый шавар оюнун 2013 чылда-ла бичии суурларынга эрттирип эгелээн, езу-чаңчылдарын сагып чоруур чон чорду. Ооң соонда-ла, делегей чергелиг эң солун оюннарның бирээзи кылдыр эрттирип турар апарганын онзалаары чугула. Бистер Тываның төлээлери эки киришкеш келдивис. Эрткен чылын база тыва оолдар чорааш келген. Бо чылын база Тыва Республикадан аалчыларны чалааннар. Эрзин кожуун биле Кызыл хоорайның чагыргалары кады ажылдажылганы кылгаш, бисти Бурятияже үдеп чорутканы бо. Тевек тевер оглувус Отчугаш Хомушку эрткен чылын база чораан кижи. Ол бо чылын Кызылга Арат шөлүнге болуп эрткен Шагаа байырлалынга тевек оюнунга 2020-ни тепкеш, тиилээн кижи. А көшкүн чоннарның «Алтан-Мундарга» фестивалынга тевекке эрткен чылын база тиилээн, ам баргаш база чемпионнап каан.
А хендирбе сый шаварынга бистиң оолдар 3-кү, 5-ки чадага четкеш, ийизи 8-ке, бирээзи Макар Ынаалай 9 дугаар чадага четкен кижи.
– Шупту каш чада барыл?
– Маргылдааның дүрүмүн езугаар 22 чаданы эртер чорду. Бир хендирбени сый шаварга-ла, дараазында чадаже эртип турар. Бурят оол шупту чаданы эрткеш, беш чүс ажыг киржикчиниң аразынга тиилээш, Улан-Удэ хоорайда чаагайжыттынган бажыңны алганы ол.
– Кандыг хевирлиг эртип турганы ол? Тываларның хендирбе кагарындан ылгалдыг-дыр бе?
– Биске көөрге, эптештир тудары өске чорду. Кижи бүрүзүнге канчаар эптигил, ажырбас. Долганып келгеш, сый шавар, самнап тургаш-даа кылыр улус бар чорду.
– Эрткен чылын лама башкы тиилээн болгай. Бо чылын лама башкылар бар-дыр бе?
– Ийе, бо чылын база 3-4-даа лама башкылар бар чорду.
– Херээжен киржикчилер бар бе?
– Ийе. Хар-назы аайы-биле киржип турар. Шупту 27 кижи киришкен.
– Ооң шаңналы чүү болду?
– «Феррари» деп шолалыг аът-биле шаңнаан. Аар өртектиг, уксаалыг мал хевирлиг чорду. Эгезинде «Феррари» дээрге, машина деп бодап турган бис.
– Оларның хендирбелери аңгы боор бе?
– Чок, ол-ла хендирбелерни бээр.
– Буряттар хөй-дүр бе, моолдар келгеш, киришкен бе? Ниитизи-биле каш киржикчи болган?
– Хөй кезии, бештиң үш кезии буряттар. Ниитизи-биле 500 ажыг кижи киришкен. Моолдан беш кижи келгеш, 3-4-кү чадазынга четтилер.
– Киржикчилер мал-маган-биле харылзаалыг, көдээниң чурттакчылары болур-дур бе, оозун билдиңер бе?
– Кайыын-даа улус бар. Бурят Республикада хендирбе кагар оюн дыка сайзыраан. Бичии школачылардан эгелээш, улуг улуска чедир ойнап билир. Бисте болза, тыва хүреш-биле дөмей. Эскерип турарывыска бичии-даа оолдар чук саваны тудуп алган, каккан турар чорду. Кожуун чергелиг маргылдааны ай санында эрттирип турар деп чугааладылар. Бисте болза, ай санында тыва хүреш маргылдаазы болуп турар.
– Оюннуң сайзырап турары чүдел? Оон хөй акша киирип ап турары бе, азы кандыгыл?
– Боттарының чугаалап турары-биле, мындыг улуг байдалга 2013 чылдан тура, ону эрттирип эгелээн. Ооң мурнунда баштай суму, кожуун, республика чергелиг болуп турган. Эрткен чылын бүгү делегейниң көшкүн чоннарының оюннарынче албан езузу-биле киирип алдывыс деп, амырап турар чорду. Күзүн Турцияга болур делегей чергелиг көшкүн чоннарның оюннарынга хендирбе сый шаварын база киирген деп чугааладылар.
– Бичии суур ынча хөй кижини хүлээп алыр харыы бар бе? Чүге ол суурда болуп турар деп бодаар силер?
– Аршан деп суурдан үнген хууда сайгарлыкчылар демнежип алгаш, боттарының төрээн черинге деткикчилеп эрттирип турар деп көрдүвүс.
– Аршан суурда чеже чурттакчы чон бар-дыр?
– Тус черниң чурттакчыларындан айтырарывыска, 3 муң деп харыыладылар.
– Чижээ, силерниң Мөрен суурда чеже кижи барыл?
– Мөренде муң бичии-ле ажыг чурттакчы чон бар. А Эрзин кожуун – 8 муң ажыг чурттакчылыг.
– Бо оюнну Тывага сайзырадыр деп бодаар болза, силерниң кожууннуңарга-даа эрттирип болур-дур бе? Оюнга киржип келген хөй чон каяа аштанып-чемненип, хонуп-дүжүп турар-дыр?
– Ол суурну сайзырадып турар кол угланыышкын – туризм. «Аршан» дээрге бисте болза, «аржаан» дээн уткалыг. Суурнуң ортузундан саарыглыг аржаан агып чыдар чорду. Чайгы үеде көөр болза, дыка чараш-ла боор. Бажың бүрүзүнүң хериминиң иштинде аалчыларга бичежек бажыңнарны тудуп каан. Суурже чедер оруу база эки чорду.
– Эрткен чылын бо маргылдаага бир дугаар киржирде кайыын билип алдыңар?
– Интернетте чарлалындан көргеш, барган бис.
– Мөренге ооң мурнунда ындыг оюн болуп турган бе?
– Чогум амгы үеде Кызылда чурттап турар мен. Бичии тургаш, миннип кээримге-ле, суурда улус ойнап турарын сактыр-дыр мен.
– Бурятияже баар-кээриниң чарыгдалдары улуг бе? Силер канчаар чордуңар?
– Кызылдың мэри Карим Сагаан-оолга, Эрзинниң чагырга даргазы Орлан Чигжитке бистерни деткээни дээш четтиргенивисти илередир-дир бис. Олар ийи машинага баар-кээриниң кывар-чаарын хандырып, бисти аъткарганнар. Чеде бээривиске-ле, буряттар уткуп алгаш, удуур-чыдарын ол улус хандырып турган.
– Ында өөренип турар тывалар сонуургап келгеннер бе?
– Сургуулдар көрбедивис. Ол районда чурттап турар тыва угбай келди, ында 30 ажыг чыл чурттап турар мен деп хөөреди. Эрткен чылын бо оолдар киржип турда, база кээп чораан чорду. Бо-ла угбай ында чурттап турар тывалардан акша чыггаш, аъш-чемден бээр белеткеп алгаш келген. Адын айтырып албаанывыс харааданчыг-дыр. Дыка амырадывыс, өске черде чурттап чоруур тыва чонувуска база өөрүп четтирер-дир бис. Ол угбай «2021 чылда 5 чыл болур маргылдаа бистиң суурувуска эртер, база кээр силер, манаар мен» дээш, бистиң-биле байырлашты. «Эртежик-ле чедип келиңер, мээң бажыңымга чурттаар силер» деп чагып турду. Бис база боттарывыс шаавыс-биле Март 8 байырлалын таварыштыр бичии белекчигешти сагыш човангыр угбавыска сундувус.
– Бо маргылдаага келир чылын база киржир күзелдиг силер бе?
– Ийе, келир чылын база киржир сорулгалыг бис, кижиниң сонуургалын оттуруптар эң солун оюн чорду.
– Маргылдаадан аңгыда, турисчи, культурлуг кандыг хемчеглер болду?
– Боттарының национал, Бурят Республиканың рок-бөлүүнүң концерти болду. Көрүкчүлер база хөй чорду.
– Тиилеп алган бичии оол-биле таныжып, чугаалаштыңар бе?
– Чок, шуут чоок чугаалашпаан бис. Маргылдаа үезинде тиилээн бурят оол өске эш-өөрүнден черле шыырак деп эскертинип турар чорду.
– Теве, инек дээш аңгы-аңгы бода малдың хендирбези ылгалдыг болур бе?
– Ийе. Хендирбелер узун-чолдак, чоон-чиңге дээш аңгы-аңгы болур. Ынча хөй хендирбени баш бурунгаар-ла чондан 150-200 рубльге хүлээп ап турган чорду. Хендирбени хайындыргаш, арыдыр хемдип каан боор.
– Төлевирлиг киржир-дир бе?
– Ийе, бир кижиден-не 3 муң рубль. Бис ам 7 кижи 21 муң рубльди салгаш, кызып кириштивис.
– Бирги черниң шаңналы бажың болган. Оон өске шаңналдар бар бе?
– Ийе, деткикчилери дыка эки өртектиг белектерни сунуп турганнар.
– Киржикчилерниң хар-назыны кандыг боор-дур?
– Колдуунда-ла 20-30 харлыг аныяктар, 80 харлыг киржикчи база бар чорду.
– Шаңнадары дыка эки, шыырак, эрткен чылын машина бо чылын чаагайжыттынган чаңгыс өрээл бажың болган. Ол чарыгдалдарны кайын үндүрүп турар хевирлиг?
– Күрүнениң киржилгези чок деп билдивис. Чүгле хуу сайгарлыкчыларның деткимчези-биле эрттирип, киржикчилерин шаңнап-мактап турарлар.
– «Хендирбе сый шавар» маргылдааны Тывага эрттирер болза, кандыг деп бодаар силер?
– Ийе. Баштай суурлардан эгелеп, аңаа эрттирер болза эки. Чоорту республика деңнелинче киирер болза, ажырбас чорду.
– Ында тевек кайы хире сайзыраан-дыр?
– Шоолуг эвес. Аңаа чүгле 10 ажыг кижи киришкен. База-ла демнежип алганы-биле тиилээн кижи ол акшаны шаңнал кылдыр алыр. Бурят чоннуң тевээ бистен өске чорду. Сарлык дүгүн тырыкылай кескеш, коргулчунну адаанда өөк ышкаш чыпшыр шарып каан, теверге дыка эпчок. Бистиң аът челинден кылыр болгай. Бо оюнга он ажыг киржикчи хөй дизе-ле, 80 ажыр тевер чорду. А Отчугаш ол тевекке эптешпээни-биле 853-тү тепкеш, тиилеп үнген кижи.
– Турисчи суурнуң бажыңнарынга хонар-дүжерге өртээ каш, кандыг боор-дур?
– Херим иштинде ээлериниң бажыңындан аңгы бичежек бажың иштинде шупту дериг-херексел бар, чунар-бажың база белен. Үш хонарывыска, 13 муң 500 рубль болган. Чогум эрттирикчилер шупту чүвени белеткеп каан болгаш, шоолуг билбедивис. Тывадан барган он кижи ийи аңгы бажыңга чурттап турдувус.
– Бурят дылын кайы хире ажыглап турарлар-дыр?
– Хөй кезиинде бот-боттарының аразынга бурят дылга чугаалажыр чорду. Маргылдаа үезинде баштай бурят, оон орус дылга чарлап чугаалаар чорду.
– Чүгле Мөрен суурдан оолдар чордуңар бе?
– Эрзин кожууннуң аңгы-аңгы суурларындан оолдар чордувус.
– «Шын» солуннуң 95 харлаанынга хендирбе сый шаварының бир улуг маргылдаазындан эрттирип көрээлиңерем. Тиилекчиниң шаңналы 95 муң рубль-даа болгай-ла. Маргылдааны көрген дуржулгалыг улус биске дузалажып, эрттиржип бээр силер бе?
– Ийе. Кады демнежип алгаш, эрттирип болур-дур бис. База катап бисти чалап, ажык чугаалашканыңар дээш, четтирдивис.
– База, бистиң солуннуң номчукчуларынга Бурятияга эрткен маргылдааның дугайында сонуургадып бергениңер солун болду, моон-даа соңгаар кады ажылдаарын күзээр-дир бис.
«Шын» солуннуң корреспондентилери белеткээн. #Шын