Кожа чурттап чоруур кижилер-даа, чурттар-даа черле найыралдыг, бот-боттарын деткижип, үнчүп-киржип чораан, чоруур-даа. Делегейниң кандыг-даа чурттарынче туристеп, дыштанып турар хиревисте, тывалар, бис, мыя бо чанывыста Моол күрүнени, Улаангом хоорайны, колдуунда, чиик өртектиг барааннар садып алыр чер кылып алган, арткан чүүлдерин шоолуг-ла сонуургавас улус аравыста хөй. Бо 80 хар ажыр чурттап келген назынымда кожа-хелбээ күрүневис – төөгүлүг, шупту тала-биле биске, тываларга, чоок (дылдан өске) Моол чуртунга чедип көрбээн мен. Кажанда-даа барбазының орнунга, орай-даа болза, кожаларга чедип, оларның амыдыралын сонуургап, караам-биле көрүп көөр сорулга-биле бо чылдың сентябрьның 6–13 хүннеринде Моолга аалдап, мөңге ак-көк дээрниң чуртунга чедер аас-кежиктиг болдум.
Хандагайты — Боршоону эрткеш, Улан-Баторга чедир орук узун-на болду. Орук ара төнмес-батпас ховуларда чаттыла берген мал-маганны сонуургадым: хой, инек, аът, сарлык, теве дээш 6 чүзүн мал таваар оъттап чорлар. Кара өңнүг хой, инек, чылгының хөйүн, бисте колдуунда олар ак болур. Элдеп чүве – өглер чанында кажаа шуут чок, мал бодунуң девискээрин билир, хостуг ында-мында чыткылаар. Ынчангаш-ла боор малдың арыын, хойлар суг чаа чуп каан-биле дөмей. Өглер дээрге кайда-даа, хоорайда-даа, суурларда-даа. Чүгле чурттаар оран-сава эвес, чемненир чер, удуур чер, садыг, дыштанылга баазазы-даа шупту чыгыы өглерде. Улаангомда болгаш орук ара доктаап турган черлеривистиң чону көдээ чуртталганы чурттап чоруур, бөдүүн кеттинген, бистиң көдээ чонувустан ылгал чок болду. Оруктарда мал-маган сөөрткен машиналар бо-ла таваржыр, чуртта хөй кезиинде көдээ ажыл-агыйда чымыш-иш туттунуп турар деп илдең. А чурттуң найысылалы Улан-Батор хоорай, ылаңгыя төп черлери ындыг эвес. Делегейниң улуг чараш, сураглыг хоорайларындан дудак чок сайзырап, Европа чурттарындан барааннар, садыглар бары солун болду. Чурт-биле чоок таныжылга, бир-ле дугаарында, Сухэ-Батор шөлүнге келгенивистен эгеледи. Сеткил-чүрекке дээштиг, уян кижи кайда келгенин хандыр бодап четтигиптер баштайгы минуталар… Чуртун Совет Эвилелиниң оруун эдерип баштап чораан Сухэ-Батор маадыр аъдының кырында ам-даа бурунгаар деп айытпышаан дег, алдар-аттыг Чиңгис-Хаан бодунуң чоок шериг баштыңчылары Мухали биле Боорчу, алдарлыг хааннары Угедей база Хубилай-биле ам-даа кады, оларлары ол-бо талазында манаан дег, аъттаныпкан турар, Чиңгис-Хаан боду ордунуң ортузунда саадапкан бисти уткуп алдылар. Ажы-төл ында-мында ойнаан (шөлдүң бир ужунда элээдилер аразында бе, баскетболга маргылдааның чүгле үннерин дыңнап четтиктивис), оон-моон аалчылар тырттырышкан, кайганган, ийи кижи олурар чууза-тергелерде шөл иштинде ынаар-мынаар мунган – хөглүг-ле!
Даартазында мээң кол чедиксээн черим — Кандан хүрээзинге даң бажында четтивис. Кирер чериниң мурнунда херээжен улус хаптап каан тараа саткан олурлар. Хүрээже кирериниң бетинде ыяап-ла садып алганы тарааны эңме-түңчок көге-бугаларны чемгерип, чажар чүве-дир, чүге дизе көге- буга – бурганның кужу. Кол улуг хүрээде кижи дээрге кижи, даштыкы туристерниң хөйүн. Номналда олурар улуска олуттар база хөй, чедер. Аңаа элээн саадап, хөй лама-башкыларның артынга чадага кезек туруп, кол ламаның номналын экранда чоокшуладыр тырттырып, дамчыдып турарынга база таварыштывыс. Тывадан аппарган кадактарывысты өске хүрээге барып салып, 26 метр бедик Авалокитешвара бурганның алдын-биле чайырлаан тураскаалынга чүдүп-тейлеп, ол улуг, ат-сураглыг төөгүлүг Кандан хүрээзиниң өске-даа черлеринге күдүк базып сымыранып, оларның бараанын чүгле көөр эвес, тудуп-суйбаар аас-кежиктиг болганымга, аажок өөрүп чор мен.
Чүге дизе шаг шаанда, 19 вектиң төнчүзү, 20 чүс чылдың эгезинде мээң кырган-ачам Чылбак-оол ноян дээрзи, адазы Тывада ат-сураглыг Ажыкай бээзи өгбем-биле Моолга чылдың-на Тывадан чүдүкчүлер эдертип алгаш, Кандан хүрээзинге ыяап-ла чедер чораан. Часкаар чорупкаш, күскээр кээрлер, амгы ышкаш каалама орук ынчан кайда боор. Аргажок бай чораан болгаш, Ажыкай өгбевис бир Кандан хүрээзин Моолга кыдат архитекторлар-биле боду чугаалажып, хайгаарап тургаш, серизин алдын-биле каастап туттурган турган. Моолга элээн хүрээлерни Кандан хүрээлери дээр турган. Хувискаалчы үелерде Тываның шажын черлерин узуткаан-биле бир дөмей, Моолдуң дыка хөй хүрээлерин чок кылган. Үптеп-тонап, садып-саарып келгениниң түңнелинде, улуг өгбемниң туттурган хүрээзинден чүве артпааны дыка хомуданчыг! Ынчалза-даа бо арткан, чоннуң дилээ-биле арай деп арттынган Кандан Хүрээзинге чедип кирип, агым-көгүм сунуп (моолдар көк кадак сунар чораан, бисте ак кадак болгай), номга олуруп, улуг-биче ламалар-биле каксы-даа болза, ужурашканым – ада-өгбемниң кылып чораан улуг херээн уламчылап, ооң оруун катаптааным-биле дөмей болду.
Буянныг херээм кылганымга сеткилимден өөрүп, чалгынналган-биле дөмей үнгеш, улаштыр хаптывыс. Бо-ла болгай – делегейни чартыын чаңгыс чүс чыл эвес эжелеп чораан, амгы үеге чедир өске чоннарны кайгадып, өөредип чоруур улуг стратег, тактик дайынчы, эң улуг тураскаалын чуртунга, чонунга кылдырткан алдарлыг Чиңгис-Хаан. Тураскаалдың иштинде чадалап үнгеш, эң кырынга үнүп келдивис. Долгандыр ынаар-ла чаттылган черлер, амдыызында чаа эгелеп турар, планын езугаар аңаа Чиңгис-Хаанның шериглериниң аъттары-биле дурт-сыны олчаан тураскаалдары база өске-даа чүүлдерни кылыры, шагын манап турар болду.
Улаштыр «Тэрэлж» деп бойдустан боду бүткен парк-заповедникти сонуургадывыс. Улуг-улуг хая-даштар канчап-даа барган чыдар, та канчап аңдарылбас чүве! Аалчыларны чүүл-бүрү өглер манап, аңгы-аңгы баазалар эжиктерин ажыдып чалап тур. Бис элээн ырак, тайга-сынның кырында бир өгге хондувус. Чемни баш удур чагыдып каарывыска, эккеп берди. Бүдүн Моолда чеми колдуунда эът холумактыг, хлеб чивес чон болду, сүттүг рис каша менюда көрүп кааш, амырааш, чагыдып алырывыска, база-ла эът холумактыг — кайгамчык.
Дараазында Наран-Туул деп улуг рыногундан саттындывыс. Девискээри дыка улуг болганындан азып-тенип-даа турдувус. Моол хөм сапыктардан эгелээш, кыдат барааннарга чедир чүү-даа бар хевирлиг, чүгле ат-сураглыг кашемирин рынокка сатпас, ындыг-ла ыйнаан, брендизин. «Гоби» деп кашемир садыын база сонуургап четтивис. Өртектери шыырак болду, боттарының чуртунда чииксимээр ирги бе деп бодап турганывыс ышкаш эвес. Бис садыгланып келген эвес бис дээш, шоолуг-ла ханылавадывыс. Аалчылар бажыңнары хөй, эрги совет үении-даа, амгы үеге дүүшкени-даа бар.
Дедир чанар орукка Гоби деп элезинниг ховузу оранчок ырак мурнуу чүкте болганда, мини-Гоби деп бичежек база-ла элезинниг черге-даа четтивис. Улаштыр Моолдуң эрте-бурунгу төп найысылалы Хар-Хоринге канчап четпес боор, сонуургап четтивис. Та кажан шагда туттунган моол, кыдат хевирниң бажыңнары, хүрээлеринден бүткен, 108 субурган кадагалаан ыдыктыг чер чорду. Каракка шаанда кандыг чуртталга маңаа чоруп турганы көстүп, байлары тодуг-догаа эглир-ээлбес кылаштаан, ядыылары ында-мында күдүжең- нээн – хайымныг-ла турган боор. База бир солун чер – Тариат деп чер шимчээшкининиң соонда чер дүвүнче кире берген аалдарның орнунга четкенивис болду. Амгы үеде чер шору көдүрлүп, тар кызаа үттер делгемчип, ыяш-даш үнүп келген. Өгбелеримниң чугаалап чорааны-биле, үезинде чер алдынче хенертен кире берген мал-маганның маалааны, кижилерниң ыы-сыы, алгы-кышкызы, кырында улустуң оларга дузалажыр дээн шенелделери дээш шупту каракка көстүп кээр солун-даа, муңгаранчыг-даа, коргунчуг-даа чер…
Зайсан деп Улан-Батор хоорайның чанында бедик дагда чадалар кылып каан, ынаар үнүп, кежээки чырып турар хоорайны хүн ажа бергенде, магадап көрдүвүс.
Аян-чоруувус ооң-биле дооступ, Моол чурттуң, кожа-хелбээ чонувустуң чоргаар, харын-даа бичии туразы улуг дээр чүве бе, аажы-чаңын эскерип, төнчү чок, ынчалза-даа кижини хаара тудуп турар ховуларлыг, арга, даг дыка эвээш черде, тодуг-догаа, амыр-чыргалдыг чурттап чоруурун көрүп мага хандывыс.
Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан бо 2024 чылда кырган бодум улуг уруум-биле база бир солун чуртка четкеним анаа эвес. Баштай-ла Моол-биле таныжып, деңнеп, сонуургап, оон өске чурттарга аян-чорууңар кылырын улус-чонумга, ылаңгыя аныяк-өскенге сүмелээр-дир мен. Моол – бай Моол, элдептиг Моол, кожавыс Моол.
Татьяна СИМЧИТ.
“Шын” №80 2024 чылдың октябрь 19